جلسه هشتم ره توشه ماه محرم ۱۳۹۹، نگاهی به سازوکارهای تحقق جهش تولید
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| جلسه هشتم ره توشه ماه محرم ۱۳۹۹، نگاهی به سازوکارهای تحقق جهش تولید.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
مقدمه
یکی از روش‌ها و شیوه‌های ترسیم جهت‌گیری کلی نظام و مسئولین که به ابتکار مقام معظم رهبری ایجاد شده است، نامگذاری سال‌هاست که به طور رسمی از سال ۱۳۷۸ در پیام نوروزی ایشان آغاز شده و در سال‌های بعد نیز این روند ادامه یافته است. بیانات رهبر معظم انقلاب که به مناسبت‌های مختلف ایراد می‌گردد، همواره مشتمل بر موضوعات و مسائل به هم‌پیوسته است. انتخاب عنوان سال نیز بر اساس تحولات و انتقادات و بررسی بدنه کارشناسی نظام و مشورت با نخبگان صورت می‌گیرد.
تأکید ویژه آیتالله خامنه‌ای بر اقصاد مقاومتی، حمایت از تولید داخلی و جهش تولید ـ که ریشه قرآنی دارد ـ در سال‌های اخیر، می‌تواند آغازی برای برنامه‌ریزی به منظور دستیابی به اهداف ترسیم شده از سوی ایشان باشد که تحقق آن، مستلزم همکاری دو سویه دولت و مردم است. نامگذاری سال ۱۳۹۹ به «جهش تولید»، در امتداد راهبرد تولید در سال گذشته و بیش از یک دهه شعارهای اقتصادی برای برون‌رفت از تنگناها و چالش‌های اقتصادی است. در این نوشتار برخی از راهکارهای تحقق جهش تولید را با بهرهگیری از آموزههای دینی مورد بررسی قرار می‌دهیم.
اهمیت تولید در اسلام
اسلام برای کار و تولید و سرمایه، اهمیت ویژه‌ای قائل شده و مسلمانان را به پرهیز از وابستگی و اعتماد به دشمنان دعوت کرده است. [۱] رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «الإِسْلاَمُ یَعْلُو وَ لا یُعْلَی عَلَیْه؛ [۲] اسلام برتر است و چیزی بر آن برتری ندارد». سیره پیشوایان دینی در اهتمام به اشتغال و تولید، نکوهش افراد تنبل و حمایت از تولیدکنندگان، بیانگر اهمیت این مسأله در اسلام است. دشمنان هرگز خواهان رشد و پیشرفت مسلمانان نیستند و به هر وسیله‌ای از جمله «تحریم اقتصادی» می‌کوشند تا بر آنان تسلط داشته باشند. از آنجا که اسلام جاودانه است و برای تمامی امور برنامه دارد، برای رشد و پیشرفت مسلمانان در همه زمینه‌ها و از جمله اقتصاد، تعالیم ویژه‌ای دارد. از این رو راهکارهای رشد و تولید و رهایی از مشکلات اقتصادی را می‌توان از آیات و روایات برداشت کرد.
راهکارهای رشد تولید داخلی
۱. استفاده بهینه از منابع و سرمایه‌های طبیعی
جهان هستی، سرشار از نعمت‌ها و امکانات بی‌شماری است که خداوند در خدمت بشر قرار داده است: «وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا؛ [۳]و از هر چه از او خواستید به شما عطا کرد و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی‌توانید آن را به شمار درآورید». اگر چه نعمت‌های الهی بی‌شمار است، ولی بی‌حساب نیست. بنابراین باید کوشید تا در راه خیر و صلاح خود و جامعه از آن‌ها به درستی استفاده کرد.
به دست آوردن دانش و تخصص لازم، یکی از شیوه‌های صحیح بهرهگیری از منابع و نعمت‌هاست. گاه ممکن است امکانات و منابع فراوانی در دست باشد، ولی انسان به دلیل ناآگاهی و نداشتن تخصص لازم نتواند از آن‌ها بهره کافی ببرد؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) فرموده است: «مَا مِنْ حَرَکَةٍ إِلاَّ وَ أَنْتَ مُحْتَاجٌ فِیهَا إِلَی مَعْرِفَة؛ [۴] هیچ کاری نیست، مگر اینکه در انجام آن نیازمند آگاهی هستی».
با مدیریت کارآمد می‌توان توانایی‌ها و استعدادهای نهفته در وجود منابع انسانی را کشف کرد، پرورش داد و از کمترین منابع، بیشترین بهره‌برداری را نمود. بالا بردن سطح فرهنگ جامعه، بهرهگیری مناسب از مفاهیم و ارزش‌های معنوی و اسلامی، برنامه‌ریزی و مدیریت زمان و مکان، از دیگر اصولی است که می‌توان برای پیشبرد بهره‌وری از آن‌ها استفاده کرد.
از سوی دیگر استفاده نادرست از این منابع که مهم‌ترین آن‌ها، فروش غیر اصولی این منابع به صورت خام است؛ موجب آسیب رساندن به اقتصاد و ضعیف شدن آن می‌شود. کشورهای ثروتمند دلالانی هستند که در سیمای دایه‌های دلسوزتر از مادر ثروت‌های کشورهای جهان سوم را می‌ربایند و با فروش فرآورده‌های صنعتی به آنان، اندک پولی را که مقابل خرید منابع خام در اختیار آن‌ها قرار داده‌اند؛ از آنان باز می‌ستانند. [۵] قرآن این شیوه معامله را که موجب تسلط کافران می‌شود، به شدت ردّ کرده است: «وَلَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً؛ [۶] و خداوند هرگز بر [زیان] مؤمنان برای کافران راه [تسلطی] قرار نداده است».
استفاده بهینه از آب‌های گوناگون، بهره‌برداری از دانه‌های روغنی، بهره‌برداری از منابع دریایی، بهره‌برداری از چهارپایان[۷] که در اقتصاد بحرانی می‌تواند مهم‌ترین منبع درآمدی باشد، استفاده بهینه از زمین‌های مزروعی و مناسب کشت و نیز استفاده از منابع موجود و کشف منابع شناخته نشده، [۸] از جمله راه‌هایی است که از نگاه قرآن می‌تواند در جهش تولید و شکوفایی بیشتر اقتصاد نقش‌آفرین باشد.
۲. توجه به صنایع دانش‌بنیان
توجه جامعه اسلامی به علوم مورد نیاز و فراگیری آن‌ها، ضروری است؛ زیرا موجب حفظ عزت و قدرت مسلمانان می‌شود؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: «العِلمُ سُلطانٌ مَن وَجدَهُ صالَ بِهِ وَ مَن لَم یَجِدهُ صیلَ عَلَیه؛ [۹] علم و دانش، قدرت است. هر کس به آن دست یابد، غلبه می‌یابد و هر کس به آن دست نیابد، زیر سلطه قرار می‌گیرد». مقام معظم رهبری درباره توجه به علم و صنایع دانش‌بینان می‌فرماید:
ما باید این مسأله را جدی بگیریم؛ یعنی به مسأله علم و تکیه به علم در کشور اهمیت بدهیم؛ یعنی این را اساس کار قرار دهیم. حرف ما در این چند ساله همین است. اگر چنانچه علم در بخش‌های مختلف جدی گرفته شود، آن وقت این شرکت‌های دانش‌بنیان بر مبنای علم کار می‌کنند، تولید می‌کنند و ثروت‌آفرینی می‌کنند، خواهند توانست به تدریج اقتصاد کشور را به شکوفایی واقعی برسانند. [۱۰]
بسیاری از کشورها در زمان وقوع بحران‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی یا حتی سیاسی با استفاده از ظرفیت علمی- مالی شرکت‌های دانش‌بنیان به راحتی می‌توانند بحران و عواقب اقتصادی ناشی از آن را مدیریت کنند. اقتصاد دانش‌بنیان، اقتصادی است که کاربرد دانش و اطلاعات در آن اهمیت بالایی داشته و تولید و توزیع، مبتنی بر آن شکل گرفته و سرمایه‌گذاری در صنایع با محوریت دانش مورد توجه خاصی قرار گرفته است. سرمایه‌گذاری در دانش نیز عبارت است از مجموع هزینه‌های انجام شده در واحدهای تحقیق و توسعه و هر هزینه‌ای که بابت فعالیت‌های ارتقای دانش انجام گرفته است. [۱۱]
علمی که در دانشگاه‌های یک کشور و مغز جوانان آن کشور قرار دارد، نه تنها با تحریم از میان نمی‌رود؛ بلکه تحریم زمینه‌ساز رشد و پیشرفت آن است. بنابراین برای تحقق جهش اقتصادی و داشتن اقتصادی شکوفا باید از شرکت‌های دانش‌بنیان به صورت جدی حمایت کرد؛ زیرا این شرکت‌ها در حقیقت واسطه‌هایی میان شرکت‌های علمی و پژوهشی هستند که فن‌آوری‌های نو را تولید می‌کنند و با ابتکارات‌شان مرزهای فن‌آوری را توسعه می‌دهند. این شرکت‌ها با اتکای به دانش نو، علم را به فن‌آوری تجاری، کالا و تولید تبدیل، و امکان عرضه آن را در داخل و خارج از کشور فراهم می‌کنند. [۱۲]
۳. اهتمام به تولید و حمایت از تولید داخلی
خداوند، منابع و امکانات را برای آدمی آفریده و آن‌ها را مسخر وی کرده است. انسان نیز باید برای بهره‌وری از این منابع به جستجو در زمین بپردازد و نیازهای معیشتی خود را به وسیله امکانات نهفته در آن برطرف کند:
وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنَا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنَا آیَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسَابَ وَ کُلَّ شَیْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِیلاً؛ [۱۳] و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم، نشانه شب را تیره‌گون و نشانه روز را روشنی‌بخش گردانیدیم تا [در آن] فضلی از پروردگارتان بجویید و تا شماره سال‌ها و حساب [عمرها و رویدادها] را بدانید و هر چیزی را به روشنی باز نمودیم.
انسان موجودی است که عمده نیازهایش به وسیله زمین و در روی آن فراهم شده است. اوست که باید با حرکت و تلاش مداوم و ملایم خود، طبیعت را رام کند و از آن بهره بگیرد تا با تأمین اقتصاد، بتواند بر مشکلات مادی خود پیروز شود و مسیر خود را به سوی کمال پایدار طی کند. ائمه معصوم: مسلمانان را به تجارت و صدقات جاریه، مانند وقف باغ، مزرعه، مرتع و مانند آن تشویق کرده و کار و تولید را مایه عزت آنان دانسته‌اند؛ چنانکه رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «کُلُوا مِنْ کَدِّ أَیْدِیکُمْ؛ [۱۴] از دسترنج خود ارتزاق کنید».
جامعه‌ای که با وجود دارا بودن امکانات و استعدادهای فراوان به امکانات دیگران چشم داشته باشد، نمی‌تواند عزت کافی داشته باشد و برای بهره‌وری از امکانات دیگران باید در برابر آن‌ها سر تعظیم فرود بیاورد. قرآن در این باره می‌فرماید:
وَ لاَ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقَی؛ [۱۵] و زنهار به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم، دیدگان خود مدوز و [بدان که] روزی پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.
ملتی که می‌خواهد در برابر استعمار و نفوذ مستکبران دنیا با عزت و سربلندی زندگی کند، به جای مقایسه خود با سرمایه‌ها و پیشرفت‌های آن‌ها، باید نیروی فکری و جسمانی خود را در راه رشد و شکوفایی و جهش اقتصادی به کار گیرد. [۱۶] مقام معظم رهبری می‌فرماید:
موفقیت هر ملتی در پیشرفت‌های خود، نسبت معکوس با نفوذ بیگانگان و دشمنان در آن کشور دارد. این‌ها نسبت‌شان متعاکس است؛ یعنی هر گاه بیگانه و یک قدرت خارجی ـ ولو آن قدرت خارجی علناً اظهار دشمنی نکرده باشد ـ نفوذش در بین مردم، قشرهای مختلف و فضای سیاسی بیشتر باشد، این ملت از آینده‌ای همراه با عزت و همراه با افتخار و تأمین شده، دورتر است. البته نباید با هر بیگانه‌ای ستیزه‌گری کرد. گاهی انسان به خاطر مصالح، با بیگانه‌ای دوستی می‌کند؛ اما به همان بیگانه دوست هم نباید اجازه داد که در امور داخل این خانه، این خانواده، این کشور و این جامعه بتواند نقش ایفا کند. [۱۷]
بی‌شک جهش تولید زمانی محقق می‌شود که حمایت از تولید ملی با استفاده بدون استثنای همگان از این تولیدات محقق می‌شود. برای مثال اگر اداره‌ای از تولید ملی استفاده کند، اما اداره دیگری شأن خود را بالاتر از این ببیند و از تولیدات خارجی استفاده کند، حمایت از تولید ملی نیز محقق نمی‌شود. بسیاری از کالاهای غیر اساسی یا نیمه اساسی خارجی که در داخل معادل ندارند، به راحتی قابل تولید در داخل هستند، اما به علت نداشتن بازار اولیه یا جا افتادن برند خارجی، در داخل صرفه ساخت ندارند. اگر خرید این کالاها که بالاخره باید جایگزین شوند، از خارج یا از نمایندگان داخلی شرکت خارجی ممنوع شود و به جای آن با تشریح نیازهای هر دستگاه و اداره و سازمان، تولیدکنندگانی که قابلیت تولید را دارند، دعوت به مشارکت شوند؛ بخش عمده‌ای از نیاز به آن‌ها مرتفع خواهد شد. البته حمایت از تولید داخلی راهکارهای بسیار دیگری هم دارد که مجال پرداختن به آن‌ها نیست.
۴. برقراری امنیت اقتصادی
امنیت اقتصادی به معنای ایجاد فضایی است که سرمایه‌گذار، صنعتگر، کشاورز، مبتکر علمی، جوینده کار و ... در آن در برابر انواع فشارهایی که از کنترل آن‌ها خارج است، حفاظت شوند و از صحت و سلامت ارتباطات بین‌المللی، دولتی، اداری، دفاعی، حقوقی و سیاسی کشور احساس اطمینان، آرامش و امنیت کنند. [۱۸] قرآن کریم درباره ایجاد امنیت اجتماعی و اقتصادی فرموده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْکُم؛ [۱۹] ای کسانی که ایمان آوردهاید اموال همدیگر را به ناروا مخورید مگر آنکه داد و ستدی با تراضی یکدیگر از شما [انجام گرفته] باشد».
دولت اسلامی باید از شکل‌گیری جوّ هراس و وحشت در جامعه جلوگیری کند و با اصلاحات فرهنگی لازم و تغییر نگرش‌ها نسبت به مال و سرمایه و نقش آن در رشد اقتصادی و رفع مشکلات، فضای مناسب را برای سرمایه‌گذاری و فعالیت‌های تولیدی و تجاری فراهم کند و از شدت یافتن دامنه اختلافات و فتنه‌ها و هر آنچه که موجب زیان جامعه اسلامی شود، جلوگیری کند؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) به مالک اشتر فرمود: «سفارش مرا در مورد بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر و آن‌ها را به نیکوکاری سفارش کن ... حرمت‌شان را پاش بدار، راه‌های فعالیت‌شان را امن بدار و در حفظ حقوق آن‌ها بکوش».[۲۰] حفاظت جامعه از کم‌فروشی و ترک عدالت هنگام پیمانه و وزن، احتکار، دزدی، ربا، قمار، تقلب[۲۱] و ... از دیگر فعالیت‌های دولت اسلامی در راه تأمین امنیت اقتصادی و اجتماعی برای رشد و شکوفایی اقتصادی و تحقق جهش تولید است.
۵. صبر در برابر مشکلات اقتصادی
یکی از مهم‌ترین وظایف مردم برای تحقق جهش تولید و رشد و شکوفایی اقتصادی، تحمل سختی‌ها و مشکلات اقتصادی است؛ زیرا آن‌چنان که خداوند وعده داده است، بعد از هر سختی، گشایش و راحتی است: «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا».[۲۲] امام علی۷ نیز فرموده است: «اطْرَحْ عَنْکَ وَارِدَاتِ الْهُمُومِ بِعَزَائِمِ الصَّبْرِ؛ [۲۳] شایسته است که انسان با صبر بر مشکلات و سختی‌ها غلبه یابد».
صبر در برابر مشکلات و کاستی‌های توجیه‌پذیر تولیدات داخلی و مصرف آن‌ها، از هدر رفتن سرمایه‌ها و منابع با ارزش ملی جلوگیری می‌کند و با اعتماد و فرصت‌دهی به تولیدکننده، راهی برای دستیابی به رونق اقتصادی، رسیدن به تولید با کیفیت، جبران فقر و عقب‌ماندگی و رهایی از وابستگی خواهد بود.
نتیجه‌گیری
اسلام خواستار خوشبختی، سعادت و رفاه انسان در دنیا و آخرت است. تلاش در این جهان مادی، مقدمه و وسیله‌ای برای رسیدن به سعادت حقیقی در جهان آخرت است. از این رو از نگاه اقتصاد اسلامی برای رسیدن به رشد و شکوفایی اقتصادی و تحقق جهش تولید، باید همه طبقات جامعه اعم از دولت، تولیدکننده‌ها و مردم دوشادوش یکدیگر در این مسیر قدم بردارند تا ضمن ایجاد جامعه‌ای سالم و مطلوب از نظر اقتصادی، هر گونه راه نفوذ دشمن بسته شود.
نگارنده: زهرا رضائیان
فهرست منابع
کتب
۱. ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله؛ شرح نهج‌البلاغه؛ تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم؛ چاپ اول، قم: مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ ق.
۲. ابن شهرآشوب مازندرانی، علی بن محمد؛ مناقب آل ابی‌طالب:؛ چاپ اول، قم: نشر علامه، ۱۳۷۹ ق.
۳. جهانیان، ناصر؛ امنیت اقتصادی؛ تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۸۱ ش.
۴. شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ چاپ اول، قم: هجرت، ۱۴۱۴ ق.
۵. فراهانی فرد، سعید؛ نگاهی به فقر و فقرزدایی از دیدگاه اسلام؛ تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۷۸ ش.
۶. قبادی قوردلار، مهری؛ مبانی و الزامات اقتصاد مقاومتی در آموزههای دینی؛ چاپ اول، قم: بوستان کتاب، ۱۳۹۶ ش.
۷. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ تصحیح جمعی از محققان؛ چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
۸. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الاسلامی؛ ۱۳۷۱۴ ش.
۹. میرجلیلی، علی محمد و سمیه یوسفی؛ «عوامل مؤثر در حمایت از کار، تولید و سرمایه مسلمین از دیدگاه قرآن و حدیث»؛ دو فصلنامه علمی پژوهشی کتاب قیم؛ سال سوم، شماره نهم، پاییز و زمستان ۱۳۹۲، ص ۶۴ – ۳۳.
سایت‌ها و پایگاه‌ها
۱. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی سید علی حسینی خامنه‌ای.
۲. خبرگزاری دانشجو؛ «نقش اقتصاد دانش‌بنیان در جهش تولید» ۰۵/۰۱/۱۳۹۹، کد خبر: ۸۳۶۷۳۹.
پی نوشت ها:
[۱]. آل‌عمران: ۱۱۸.
[۲]. محمد بن علی ابن شهرآشوب؛ مناقب آل ابی‌طالب:؛ ج ۳، ص ۲۴۱.
[۳]. ابراهیم: ۳۴.
[۴]. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج ۷۴، ص ۲۶۷.
[۵]. سعید فراهانی‌فرد؛ نگاهی به فقر و فقرزدایی از دیدگاه اسلام؛ ص ۵۰.
[۶]. نساء: ۱۴۱.
[۷]. ر. ک: مؤمنون: ۱۸؛ بقره: ۲۲؛ اعراف: ۵۷؛ انعام: ۹۹؛ نوح: ۱۱ و ۱۲؛ مؤمنون: ۱۹ و ۲۰؛ اسراء: ۶۶؛ نحل: ۱۴؛ نحل: ۶۶.
[۸]. ر. ک: رحمن: ۱۰ و هود: ۶۱.
[۹]. عبدالحمید بن هبةالله ابن ابی‌الحدید؛ شرح نهج‌البلاغه؛ ج ۲۰، ص ۳۱۹.
[۱۰]. بیانات در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌های دانش‌بینان؛ ۰۸/۰۵/۱۳۹۱.
https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۲۰۵۸۱
[۱۱]. خبرگزاری دانشجو؛ «نقش اقتصاد دانش‌بنیان در جهش تولید» ۰۵/۰۱/۱۳۹۹.
https://snn.ir/fa/news/۸۳۶۷۳۹
[۱۲]. مهری قبادی قوردلار؛ مبانی و الزامات اقتصاد مقاومتی در آموزههای دینی؛ ص ۸۶ و ۸۷.
[۱۳]. اسراء: ۱۲.
[۱۴]. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج ۶۳، ص ۳۱۴.
[۱۵]. طه: ۱۳۱.
[۱۶]. ر. ک: مهری قبادی قوردلار؛ مبانی و الزامات اقتصاد مقاومتی در آموزههای دینی؛ ص ۱۰۶ و ۱۰۷؛ علی محمد میرجلیلی و سمیه یوسفی؛ «عوامل مؤثر در حمایت از کار، تولید و سرمایه مسلمین از دیدگاه قرآن و حدیث»؛ ص ۵۹.
[۱۷]. بیانات در دیدار با دانشجویان و دانش‌آموزان و جانبازان؛ ۱۱/۰۸/۱۳۷۹.
https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۳۰۳۳
[۱۸]. ناصر جهانیان؛ امنیت اقتصادی؛ ص ۹.
[۱۹]. نساء: ۲۹.
[۲۰]. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ ص ۴۳۸.
[۲۱]. ر. ک: مطففین: ۵ – ۱؛ شعراء: ۱۸۳ – ۱۸۱؛ توبه: ۳۴؛ ناصر مکارم شیرازی و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ ج ۷، ص ۳۹۴ و ج ۲۶، ص ۲۴۷.
[۲۲]. انشراح: ۶.
[۲۳]. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ نامه ۳۱.
افزودن دیدگاه جدید