پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه رمضان۱۴۴۳، جایگاه فرهنگ عذرخواهی و عذرپذیری در آموزههای دینی.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
راضیه علی اکبری*
مقدمه
چرا امروزه در جامعه فرهنگ «عذرخواهی و عذرپذیری» ضعیف شده است؟ گاهی روابط میان اعضای خانواده و افراد جامعه به سبب تضاد منافع یا سوءتفاهم و سوءبرداشت، دچار آسیب می‌شود. در بسیاری از موارد می‌توان با عذرخواهی از این بحران گذشت، اما گاهی اشخاص عذرخواهی نمی‌کنند و این آغاز مشکلات است؛ در حالی که باید دانست همان‌طور که توبه و اقرار به گناه در پیشگاه خدا فشار روانی فرد را کاهش می‌دهد، عذرخواهی و پوزش از دیگران نیز موجب آرامش فرد و جامعه می‌شود. از نظر اسلام، عذرخواهی و عذرپذیری امری بسیار پسندیده است. البته انسان نباید به‌گونه‌ای رفتار کند که نیازمند عذرخواهی باشد، ولی از آنجا که انسان دستخوش خطاست؛ از وی خواسته شده است که منش عذرخواهی را در خود ایجاد نماید و در وقت لزوم عذرخواهی کند. در نوشتار حاضر به بررسی اهمیت و جایگاه عذرخواهی و عذرپذیری می‌پردازیم.
پرهیز از عوامل عذرخواهی
شایسته است آدمی با تهذیب نفس و تقویت عزت نفس از عواملی مانند فحش، تکبر، غیبت، دروغ، بدزبانی و ... که موجب عذرخواهی می‌شوند، پرهیز نماید. در بسیاری از موارد اگر انسان تنها زبان خود را کنترل کند، از عذرخواستن بی‌نیاز می‌شود. پیامبر۶ فرموده است: «إِيَّاكَ وَ مَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ؛[۱] زنهار از کاری که به سبب آن پوزش بخواهی». امتیاز مؤمن بر دیگران در این است که کمترمحتاج عذرخواهی می‌شود. امیرمؤمنان۷ فرموده است: «الِاسْتِغْنَاءُ عَنِ الْعُذْرِ أَعَزُّ مِنَ الصِّدْقِ بِهِ؛[۲] نیاز نیافتن به عذرخواهی، عزت‌بخش‌تر از پوزش‌خواهی موجه است».
اگر کارهای انسان همواره معروف و خیر و پسندیده باشد، نیازی به پوزش نیست. اصولاً کسانی دنبال عذر یا عذرتراشی و توجیه و بهانه‌جویی هستند که دنبال توانایی علمی و عملی نمی‌روند؛ زیرا اگر کسی دنبال توانایی باشد، دیگر نیازی نیست عذر بخواهد؛ چنانکه امام علی۷ فرموده است: «إِذَا قَلَّتِ الْمَقْدُرَةُ كَثُرَ التَّعَلُّلُ بِالْمَعَاذِير؛[۳] هر گاه توانایی کاستی گیرد، تمسک به عذر و بهانه‌ها فزونی یابد». امام حسین۷ نیز فرموده است: «کاری مکن که از آن پوزش بخواهی؛ زیرا مؤمن نه بد می‌کند و نه عذر می‌طلبد و منافق هر روز بد می‌کند و پوزش می‌خواهد».[۴]
فضیلت عذرخواهی و آداب آن
اگر انسان در زندگی روزمره خود نسبت به دیگری مرتکب خطایی شد، باید این شجاعت و منش را داشته باشد که عذرخواهی کند. اگر چه بحث ما درباره روابط انسانی است، اما عذرخواهی در ارتباط با حضرت حق نیز صادق است؛ یعنی وقتی انسانی در برابر خداوند مرتکب خطا و نافرمانی شد، باید عذرخواهی و توبه کند. عذرخواهی در روابط انسانی بسیار مهم است؛ زیرا رابطه‌ها چه از نوع دوستانه و عاطفی و چه از نوع رابطه کاری، یکی از مهمترین سرمایه‌های اجتماعی انسان هستند و ارزش حفظ بسیاری از این رابطه‌ها تا آنجاست که به خاطر آنها درد و فشار معذرت‌خواهی را تحمل کند. برای حفظ شخصیت خود نیز باید در صورت بروز اشتباه عذرخواهی کرد؛ زیرا اشتباه‌ها و خطاها می‌توانند بخش مهمی از شخصیت ما را تخریب کنند. عذرخواهی، آداب و شرایطی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱. عذرخواهی باید بهنگام باشد
اگر شخص خاطی در زمان و مکان مناسب عذرخواهی نکند، عذرخواهی با تأخیر چندان تأثیری نخواهد داشت؛ چنانکه عذرخواهی از خدا نیز باید در همین دنیا صورت بگیرد و عذرخواهی و توبه در زمان مرگ و یا در قیامت هیچ فایده‌ای ندارد. پیامبر اکرم۶ فرموده است: «وَ شَرَّ الْمَعْذِرَةِ حِينَ يَحْضُرُ الْمَوْتُ؛[۵] بدترین پوزش، زمانی است که مرگ فرا رسد». قرآن کریم نیز درباره عذرخواهی ظالمان، کافران و منافقان در قیامت می‌فرماید: «فَيَوْمَئِذٍ لايَنْفَعُ الَّذينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لاهُمْ يُسْتَعْتَبُونَ؛[۶] آن روز عذرخواهى ظالمان سودى به حالشان ندارد، و توبه آنان پذيرفته نمى‌شود». «يَوْمَ لايَنْفَعُ الظَّالِمينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّار؛[۷] روزى كه عذرخواهى ظالمان سودى به حالشان نمى‌بخشد و لعنت خدا براى آنها و خانه (و جايگاه) بد نيز براى آنان است».
برخی افراد در طول زندگی خود حاضر نیستند نسبت به کسانی که به آنها بدی کرده‌اند، عذرخواهی کنند و حلالیت بطلند و این امر بسیار مهم را به تأخیر می‌اندازند؛ حال آنکه انسان از زمان مرگ خود هیچ اطلاعی ندارد و ممکن است فرصت عذرخواهی و حلالیت‌طلبی از دست برود.
۲. عذرخواهی باید صادقانه و خالصانه باشد
عذرخواهی دروغین و ظاهری اثر منفی به جا می‌گذارد؛ چنانکه خداوند می‌فرماید:
سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ في قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً بَلْ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيراً؛[۸] به‌زودى متخلفان از اعراب باديه‌نشين (عذرتراشى كرده) مى‌گويند (حفظ) اموال و خانواده‌هاى ما، ما را به خود مشغول داشت (و نتوانستيم در سفر حديبيه تو را همراهى كنيم)، براى ما طلب آمرزش كن. آنها به زبان خود چيزى مى‌گويند كه در دل ندارند. بگو چه كسى مى‌تواند در برابر خداوند از شما دفاع كند، هر گاه زيانى براى شما بخواهد و يا اگر نفعى اراده كند (مانع گردد) و خداوند به همه كارهايى كه انجام مى‌دهيد، آگاه است.
انسان در برابر کسانی که نسبت به آنها بدی و خطایی کرده است، باید به‌صورت صادقانه و خالصانه عذرخواهی کند؛ یعنی در عذرخواهی تنها باید کسب رضایت طرف مقابل را در نظر بگیرد. مهمترین نشانه صداقت و خلوص، آن است که اشتباهات خود را تکرار نکند و درصدد اصلاح رویه گذشته خود باشد.[۹]
۳.عذرخواهی باید آزادانه و واقعی باشد
عذرخواهی نباید اجباری باشد؛ بلکه شخص باید با رضایت و از روی علم به خطا و پشیمانی خود عذرخواهی کند. اگر عذرخواهی از روی اجبار و اکراه و یا خدای ناکرده از روی تمسخر و شوخی باشد، نه تنها فایده‌ای ندارد؛ بلکه موجب ناراحتی بیشتر و دوری و کینه خواهد شد.
هر که را رنجانده‌ای عذرش بخواه
تا نباشد خصم تو در عرصه گاه[۱۰]
مرحوم سلطان‌الواعظین شیرازی نقل می‌کند:
زمانی که کتاب مفاتیح‌الجنان تازه منتشر شده بود، روزی در سرداب سامرا آن را در دست داشتم و مشغول زیارت بودم. دیدم شیخی با قبای کرباس و عمامه کوچک نشسته و مشغول ذکر است. شیخ از من پرسید: این کتاب از کیست؟ گفتم: از محدث قمی، آقای حاج شیخ عباس است و شروع به تعریف وی کردم. شیخ گفت: این‌قدر هم تعریف ندارد، بی‌خود تعریف می‌کنی. من ناراحت شدم و گفتم: آقا، برخیز و برو. کسی که پهلوی من نشسته بود، دست به پهلویم زد و گفت: مؤدب باش. ایشان خود محدث قمی، آقای حاج شیخ عباس هستند. من فوراً برخاستم و با آن مرحوم روبوسی کردم و عذر خواستم و خم شدم که دست ایشان را ببوسم، ولی آن مرحوم نگذاشت و خم شد دست مرا بوسید و گفت: شما سید هستید.[۱۱]
فضیلت عذرپذیری و راه‌های ایجاد آن
همان‌گونه که عذرخواهی امری ضروری است، پذیرش عذر نیز امری پسندیده و خوب است؛ زیرا این امر نشانه بالندگی و رشد اخلاقی انسان است؛ یعنی پذیرنده عذر نشان می‌دهد که از نظر فضایل اخلاقی تا چه اندازه رشد کرده است. همچنین این امر سبب می‌شود که کینه‌ها و کدورت‌ها از بین برود. امام علی۷ فرموده است: «اِقبَلْ أَعْذارَ النّاسِ تَسْتَمْتِعْ بِإخائهِم وَ القَهُمْ بِالبِشرِ تُمِتْ أضغانَهُم؛[۱۲] عذرخواهی مردم را بپذیر تا از برادری آنان بهره‌مند شوی و با آنان با چهره باز برخورد کن تا کینه‌های آنان را از بین ببری». برای ایجاد فرهنگ پذیرش عذر، راه‌های متعددی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
۱. مهارت‌آموزی
یکی از راه‌های مهم ایجاد فرهنگ عذرپذیری، مهارت‌آموزی است؛ یعنی انسان بیاموزد که چگونه عذرخواهی کند و چگونه عذرخواهی دیگران را بپذیرد و نسبت به خطاکار گذشت داشته باشد. در آموزههای دینی نیز به پذیرش عذر تأکید و به چگونگی عذرخواهی اشاره شده است؛ برای مثال در آیه ۲۹ سوره یوسف می‌خوانیم: «يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَ اسْتَغْفِري لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخاطِئينَ؛ اى يوسف! از اين [پيشامد] روى بگردان و تو [اى زن] براى گناه خود آمرزش بخواه كه تو از خطاكاران بوده‌اى». انسان باید بیاموزد که چگونه پوزش دیگران را بپذیرد و گذشت داشته باشد؛ زیرا بخشش دیگران به معنای ایجاد انگیزه برای بازگشت در مسیر درست و جبران خطا و اشتباه آنان است. امام حسین۷ درباره مهارت عذرپذیری فرموده است: «اگر شخصی در گوش راستم مرا دشنام دهد و در گوش چپم معذرت‌خواهی کند، از او گذشت می‌کنم؛ زیرا پدرم علی۷ از جدم رسول‌خدا۶ روایت کرد کسی که عذرخواهی دیگران را چه موجه و چه ناموجه نپذیرد، بر حوض کوثر وارد نخواهد شد».[۱۳] امام علی۷ نیز فرموده است: «در گذشته برادری دینی داشتم... او هیچ کس را بر کاری که می‌شد در آن عذر آورد، سرزنش نمی‌کرد و صبر می‌کرد تا عذر او را بشنود».[۱۴] امام‌حسن مجتبی۷ نیز فرموده است: «در عقوبت کسی که به تو بدی کرده، عجله نکن و (با بزرگواری خود) یک راه پوزشی برای او باقی بگذار».[۱۵] امیرمؤمنان علی۷ به فرزندش محمد بن حنفیه سفارش کرده و فرموده است: «پوزش کسی را که از تو عذرخواهی می‌کند، بپذیر تا شفاعت نصیب تو گردد».[۱۶] آن حضرت به کسانی که عذر دیگران را نمی‌پذیرند، هشدار می‌دهد و می‌فرماید: «مَا أَقْبَحَ الْعُقُوبَةَ مَعَ الِاعْتِذَارِ؛[۱۷] چقدر زشت و نارواست که انسان گنهکاری را که از او پوزش می‌طلبد، عقوبت نماید».
چو یار بر سر صلح است و عذر می‌طلبد توان گذشت ز جور رقیب در همه حال[۱۸]
بر این اساس اگر به کودکان و نوجوانان آموزش داده شود که چگونه با عملی ساده چون پوزش‌خواهی و یا پذیرش آن، می‌توانند از پیامدهای زیانبار خطا و اشتباه جلوگیری کنند. در این صورت بسیاری از مشکلات کنونی جامعه حل می‌شود. سیاستمداران و دولتمردان در سطوح عالی و رسمی کشور نیز می‌توانند با پوزش‌طلبی، از مردم بخواهند تا از خطا و اشتباه آنان چشم‌پوشی کنند تا هم زمینه ادامه فعالیت‌های خویش را فراهم آورند و هم از افزایش تنش‌ها و چالش‌ها جلوگیری به عمل آورند. بنابراین لازم است جامعه اسلامی و قرآنی خود را با مهارت عذرخواهی و عذرپذیری تقویت کنیم و در مسیر بالندگی و رشد قرار دهیم.[۱۹]
۲. توجه به آموزههای قرآنی
در آموزههای دینی نه تنها بر عذرپذیری به عنوان یک سنت حسنه و عمل صالح و فضیلت احسانی و اکرامی تأکید شده است؛ بلکه از مردم خواسته شده تا برای کسی که عذر می‌آورد، بهانه‌ای جور کنند تا به شکلی عذرش را بپذیرند. اگر کسی خطا کرده و پشیمان است و نمی‌داند چگونه عذرخواهی کند، به او بیاموزید و تلقین عذر و بهانه کنید. قرآن کریم خداوند را با اسمایی مانند «تواب»، «عفو» و «غفور» معرفی می‌کند که بیانگر نقش عذرپذیری است. به تعبیر سعدی «خداوندِ بخشندۀ دست‌گیر؛ کریمِ خطابخشِ پوزش‌پذیر».
اگر خداوند خود را به تواب معرفی می‌کند، به این معناست که پذیرش پوزش و عذرخواهی، امری مهم است. خداوند متعال نیز خود را به غفوریت می‌ستاید تا بیان کند که از هر خطا و اشتباهی می‌گذرد؛ چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَاللَّهُ لَكُمْ؛[۲۰] و باید عفو کنند و درگذرند، آیا دوست نمی‌دارید که خداوند بر شما ببخشاید». یکی از اصول مهم تربیت این است که مربی هرگز راه اصلاح را نبندد و شخص مورد تربیت احساس کند که همواره راه اصلاح و تربیت باز است. اگر راه اصلاح بسته شود، کسی که آلوده گناه شده است؛ از ارتکاب بیشتر گناهان باکی ندارد، اما اگر راه بازگشت باز باشد و همیشه روزنه‌ای به سوی اصلاح و رستگاری وجود داشته باشد، گنا‌کاران سعی می‌کنند کمتر آلوده شوند و امید به نجات داشته باشند و به سوی خدا بازگردند.
اشاره و تأکید خدا به توبه‌پذیری، نوعی آموزش به انسان‌هاست که در روابط خود عذرپذیری را تمرین کنند تا جامعه رو به صلاح پیش رود. از نگاه اسلام برای اینکه خودتان نیز مورد رحمت قرار گیرید، به دیگران رحمت داشته باشید. بر اساس این اصل کسی که عذر دیگری را می‌پذیرد، خودش در شرایط مشابه نیز عذرش پذیرفته می‌شود. کسی که پوزش دیگران را نمی‌پذیرد، باید بداند خداوند نیز عذرش را نخواهد پذیرفت. امیرالمؤمنین۷ در این باره فرموده است: «ارْحَمْ تُرْحَمْ؛[۲۱] رحم کن تا به تو رحم شود». بنابراین آدمی همان‌گونه که انتظار دارد خداوند متعال عذر او را بپذیرد و از خطایش درگذرد، باید خود عذرپذیر دیگران باشد.
۳. توجیه لغزش
یکی از راه‌های ایجاد فرهنگ عذرپذیری، توجیه لغزش طرف مقابل است؛ چنانکه در آموزههای دینی تأکید شده است که برای خطای دیگران عذر بتراش. از این رو در گزاره‌های دینی نیز به عذرپذیری و توجیه آن سفارش شده است؛ چنانکه امیرمؤمنان۷ فرموده است: «اقْبَلْ عُذْرَ أَخِيكَ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ عُذْرٌ فَالْتَمِسْ لَهُ عُذْرا؛[۲۲] عذر برادر خود را بپذیر و اگر او عذری نداشت، برای خطای او عذری بتراش». در این راستا قرآن در برخی از موارد برای عذرپذیری، بعضی توجیهات را می‌پذیرد که برخی از آنها عبارتند از:
الف) جهالت: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة؛[۲۳] پذیرش توبه از سوی خدا، تنها برای کسانی است که کار بدی را از روی جهالت انجام می‌دهند»؛
ب) اضطرار و ضرورت: «فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ؛[۲۴] (ولی) آن کس که مجبور شود، در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد، گناهی بر او نیست»؛
ج) اکراه و اجبار از سوی دیگری؛[۲۵]
د) بیماری؛[۲۶]
ه) فراموشی و نسیان[۲۷] و غیره.
۳. توجه به تعالیم اهل‌بیت:
یکی از راه‌های ایجاد فرهنگ عذرپذری، بهره‌گیری از آموزههای اهل‌بیت: است که این امر در قالب گفتار ورفتار ارائه شده است. اهل‌بیت: به ما آموخته‌اند که جرئت عذر پذیری را در خود نهادینه کنیم تا اگر کسی از ما عذرخواهی کرد، عذر او را بپذیریم. از سوی دیگر امامان: خود عذر دیگران را می‌پذیرفتند تا فرهنگ عذرپذیری را در جامعه نهادینه کنند. امام علی۷ فرموده است: «أَعْقَلُ النَّاسِ أَعْذَرُهُمْ لِلنَّاس؛[۲۸] خردمندترین مردم کسی است که عذر دیگران را بیشتر پذیرد». بخشایش و گذشت، نشانه روح بلند و مناعت طبع و فضیلتی اخلاقی است. اگر شما دوست دارید اگر درباره کسی خطا کردید، بزرگواری کند و عذر شما را بپذیرد؛ شایسته است خودتان نیز از قبول عذر دیگری کوتاهی نکنید. امام سجاد۷ فرموده است: «وَ إِنْ شَتَمَكَ رَجُلٌ عَنْ يَمِينِكَ ثُمَ تَحَوَّلَ إِلَى يَسَارِكَ فَاعْتَذَرَ إِلَيْكَ فَاقْبَلْ عُذْرَهُ؛[۲۹] اگر کسی از سمت راست تو به تو دشنام داد، سپس به سمت چپ تو رفت و از تو عذرخواهی کرد، عذرخواهی‌اش را بپذیر»؛ چنانکه پذیرش عذرخواهی حُر توسط امام حسین۷ و پوزش‌پذیری امام حسن مجتبی۷ از آن مرد شامی که حضرت را مورد فحاشی قرار داده بود و ...، الگویی برای همه مسلمانان جهان است.
۴. توجه به آثار عذرپذیری
قبول معذرت‌خواهی موجب می‌شود ناهنجاری‌ها به هنجار تبدیل شود؛ زیرا وقتی شخص عذرخواهی می‌کند، در حقیقت خطای خود را پذیرفته است و این مسئله، گامی به سمت بهبود جامعه است؛ چنا‌که امام سجاد۷ فرموده است: «هیچ کس نباشد که از تو معذرت‌خواهی کند، مگر اینکه عذرش را بپذیری؛ اگر چه بدانی که دروغ می‌گوید».[۳۰] به نظر می‌رسد کلام حضرت، نوعی مصلحت‌گرایی اخلاقی است؛ یعنی ارزش بالاتری به نام چشم‌پوشی از خطا به ارزش رک‌گویی ترجیح داده می‌شود. امیرالمؤمنین۷ به فرزند خویش فرمود: «عذرخواهی معذرت‌خواه را بپذیر، چه راست گوید و چه دروغ، تا شفاعت [رسول‌خدا۶] شامل حال تو گردد».[۳۱]
فهرست منابع
کتب
ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه حسین اعلمی، تهران: نشر آفرند، ۱۳۸۳ش.
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم: دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت: لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
شريف الرضی، محمد بن حسين، نهج‌البلاغة، تصحیح: صبحی صالح، چاپ اول، قم: هجرت، ۱۴۱۴ق.
شوشتری، نورالله، احقاق الحق، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، نجف اشرف: مکتبۀ الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
گروهی از نویسندگان، ستارگان حرم، چاپ اول، قم: زائر، ۱۳۷۴ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، [بی‌جا]: مکتبه الاسلامیه، ۱۳۸۶ق.
محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم: دارالحدیث، ۱۳۸۶ش.
مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمود محمدی زرندی، چاپ اول، قم: الموتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.
سایت‌ها
پایگاه خبری بلاغ، «شرح و تفسیر هفت حقوق اجتماعی و اخلاقی در دعای سی و هشت صحیفه سجادیه، قسمت دوم»، ۱۰/۰۶/۱۴۰۰، کد خبر: ۱۶۴۰۴.
سایت کیهان، «آداب و احکام عذرخواهی و عذرپذیری»، ۰۱/۱۲/۱۳۶۴، کد خبر: ۶۸۸۰۵.
* دکترای کلام اسلامی و مدرس دانشگاه.
[۱]. حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ص ۲۴۹.
[۲]. محمد بن حسین شریف الرضی، نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، ص۵۳۴.
[۳]. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحكم و دررالكلم، ص ۲۸۴.
[۴]. حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ص ۲۴۸.
[۵]. محمد بن محمد مفيد، الإختصاص، ص ۳۴۲.
[۶]. روم: ۵۷.
[۷]. غافر: ۵۲.
[۸]. فتح : ۱۱.
[۹]. پایگاه خبری بلاغ، «شرح و تفسیر هفت حقوق اجتماعی و اخلاقی در دعای سی و هشت صحیفه سجادیه، قسمت دوم»، ۱۰/۰۶/۱۴۰۰، کد خبر: ۱۶۴۰۴.
https://www.balagh.ir/content/16404
[۱۰]. عطار نیشابوری، پندنامه، در بیان عاقبت‌اندیشی.
[۱۱]. گروهی از نویسندگان، ستارگان حرم، ج ۴، ص ۱۷۶.
[۱۲]. عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى، غررالحكم و دررالكلم، ص۱۹۲.
[۱۳]. نورالله شوشتری، احقاق الحق، ج ۱۱، ص ۴۳۱.
[۱۴]. عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى، غررالحكم و دررالكلم، ص۵۴۱.
[۱۵]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۱۱۳.
[۱۶]. محمد بن علی صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۲۷۹.
[۱۷]. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص ۲۴۱.
[۱۸]. شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، غزلیات حافظ، غزل شماره ۳۰۳.
[۱۹]. سایت کیهان، «آداب و احکام عذرخواهی و عذرپذیری»، ۰۱/۱۲/۱۳۶۴، کد خبر: ۶۸۸۰۵.
https://kayhan.ir/fa/news/68805/
[۲۰]. نور:۲۲.
[۲۱]. محمد بن علی صدوق، الأمالی، ص ۲۱۰.
[۲۲]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص۱۶۵.
[۲۳]. نساء: ۱۷.
[۲۴]. بقره: ۱۷۳.
[۲۵]. نحل: ۱۰۶؛ نور: ۳۳.
[۲۶]. بقره: ۱۸۵ – ۱۸۳ و ۱۹۶؛ مزمل: ۲۰.
[۲۷]. بقره: ۲۸۶.
[۲۸]. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص ۱۹۳.
[۲۹]. حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ص ۲۸۲.
[۳۰]. محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج ۳، ص ۱۸۵۹.
[۳۱]. محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۱۷.