تبیین حجاب و عفاف در سیره حضرت زهرا(سلام الله علیها)
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| تبیین حجاب و عفاف در سیره حضرت زهرا(سلام الله علیها).
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
مقدمه
یکی از نیازهای حقیقی در زمینه‌های تربیتی، دینی، اخلاقی و فرهنگی، مسئله حجاب است. هر چه الگوهای حجاب از مرتبه بالاتر و برتری برخوردار باشند، تأثیرپذیری افراد جامعه در دینداری و معنویت بیشتر خواهد بود و به تبع آن، رشد و تعالی جامعه نیز بیشتر خواهد بود. اسلام به‌عنوان آیین جامع و کامل ، در حمایت از شخصیت انسانی و معنوی زن و برای حفظ عفت عمومی، دستورهای حکیمانه‌ای مبتنی بر لزوم رعایت عفت و حیا در ابعاد گوناگون صادر کرده است. «اسلام به مسئله عفاف زن اهمیت می‌دهد. البته عفاف مرد هم مهم است. عفاف مخصوص زنان نیست، مردان هم باید عفیف باشند؛ منتها چون در جامعه مرد به خاطر قدرت جسمانی و برتری جسمانی، می‌تواند به زن ظلم کند و برخلاف تمایل زن رفتار نماید، روی عفت زن بیشتر تکیه و احتیاط شده است». متأسفانه امروزه در جامعه اسلامی، عده‌ای هر چند ناچیز در صدد مخدوش کردن جایگاه حجاب و حیا در جامعه هستند. این عده تحت تأثیر تمایلات پست حیوانی و شهوانی و نیز القائات دشمنان بیرونی انقلاب اسلامی، می‌کوشند نقشه‌های شوم دشمنان قسم‌خورده ما را در جامعه پیاده کنند و بی‌حجابی را امری طبیعی جلوه دهند. اگر چه این افراد راه به جایی نخواهند برد، اما با برنامه و تدبیر لازم باید به تبیین این ارزش اصیل اسلامی پرداخت و دختران و زنان مسلمان به رعایت این شعار اسلامی تشویق کرد تا بدین وسیله نقشه کسانی را که به دنبال پیاده‌سازی نقشه‌های دشمنان هستند، نقش بر آب شود.
برای تبیین اهمیت و ارزش حجاب و عفاب ضروری است که به معرفی الگوهای کامل بپردازیم؛ زیرا زبانِ الگو، زبان عمل است و تأثيری که بر افراد می‌‌گذارد، بسيار عميق‌تر و ماندنی‌تر از گفتار است. از همین روست که اديان الهی و مکاتب بشری همواره کوشیده‌اند الگویی از نوع خود انسان را ارائه دهند؛ زیرا به نقش ماندگار الگو در آبادانی و یا بالعکس ويرانی جوامع به خوبی واقفند. حضرت زهرا(سلام الله علیها)، مظهر کمالات الهی و برترین اسوه انسان‌ها به‌ویژه زنان است. در این نوشتار، سیره رفتاری حضرت زهرا(سلام الله علیها) در رعایت حجاب و عفاف به عنوان برترین الگوی زنان مسلمان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
حجاب و عفت در نگاه
خداوند در آیه 30 و 31 سوره نور ضمن بیان عفت در رفتار به صورت کلی به مردان و زنان جامعه اسلامی، به زنان به طور خاص دستور داده است با حفظ حجاب جسمانی خود، هنگام راه رفتن نیز عفیفانه قدم بردارند. رعایت حیا و عفاف میان زن و مرد به تناسب آفرینش هر یک متفاوت است، اما در هر حال حیا خصلتی بشری است که صرف‌نظر از گرایش‌های فرهنگی و مذهبی قابل طرح است. در دنیای کنونی نیز مطابق قوانین جهانی، اعمال منافی عفت جرم تلقی می‌شود و بی‌عفتی مورد انزجار و نفرت انسان‌هاست.
حجاب، پیوند تنگاتنگی با مقوله «عفت و حیاء» دارد؛ چنانکه امام علی(علیه السّلام) فرموده است: «أَحْسَنُ مَلَابِسِ الدِّينِ الْحَيَاء؛ نیكوترین پوشش دین، حیاست». آن حضرت درباره ضرورت پافشاری بر عفاف فرموده است: «الْعَفَافُ يَصُونُ النَّفْسَ وَ يُنَزِّهُهَا عَنِ الدَّنَايَا؛ عفاف نفس را ایمن نگه می‌دارد و آن را از پستی‌ها دور و پاک می‌کند».
زن و مرد مسلمان مکلفند از نگاه خیره به یکدیگر پرهیز کنند و با دوری از نگاه‌‌های آلوده، راه گسترش عفاف را هموار کنند. کسی که عفت چشم را رعایت کند و به دیگری نگاه حرام نداشته باشد، فکرش فراغت و دلش آرامش مییابد، اوصافش نیکو می‌شود و در نتیجه خداوند، شیرینی ایمان و عبادت را به او می‌چشاند:«النَّظَرُ سَهْمٌ مَسْمُومٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ فَمَنْ تَرَكَهَا خَوْفاً مِنَ اللَّهِ أَعْطَاهُ إِيمَاناً يَجِدُ حَلَاوَتَهُ فِي قَلْبِه»؛ و به ازای فرو بستن چشم از حرام، قدرت مشاهده شگفتی‌های عالم و عظمت الهی را مییابد:«غُضُّوا أَبْصَارَكُمْ تَرَوْنَ الْعَجَائِبَ».
رعایت عفاف و حجاب در رفتار در وجود حضرت زهرا(سلام الله علیها) تا آنجاست که زن نیکو و شایسته را زنی می‌داند که مردی (نامحرم) را نبیند و مردی (نامحرم) نیز او را نبیند. نقل است روزی فرد نابینایى از حضرت فاطمه(سلام الله علیها) اجازه ورود خواست و حضرت به پشت پرده رفت. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) که در خانه بود، پرسید: «چرا به پرده رفتی، در حالى که او تو را نمى‌بیند؟» حضرت زهرا(سلام الله علیها) فرمود: «إِنْ لَمْ يَكُنْ يَرَانِي فَإِنِّي أَرَاهُ وَ هُوَ يَشَمُّ الرِّيح؛ اگر او مرا نمى‌بیند، من که او را مى‌بینم و او بوى را استشمام مى‌کند». خشنودی حضرت زهرا(سلام الله علیها) از محول شدن انجام کارهای خانه به ایشان و معاف شدن از کار بیرون منزل در تقسیم کار توسط رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، به اوج عفت و حیای ایشان در خودداری از اختلاط با مردان و محفوظ ماندن از نامحرمان اشاره دارد. نقل است رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، حضرت فاطمه(سلام الله علیها) را مأمور به انجام امور داخل و امام علی(علیه السّلام) را به انجام امور خارج از خانه مأمور کرد. حضرت صدیقه کبری (سلام الله علیها) با خوشحالی بسیار از این تقسیم‌بندی فرمود: «فَلا یَعْلَمُ مَا دَاخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ إِلا اللَّهُ بِإِکْفَائِی رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم) تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَالِ؛ جز خداوند نمی‌داند که من از چنین تقسیمی چقدر خوشحال شدم؛ زیرا پدرم، رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مرا از گریبان‌گیر شدن با مردان معاف داشته است».
حجاب و عفاف در پوشش
دو واژه «حجاب» و «عفاف» در اصل، در معنای منع و امتناع مشترک هستند. تفاوت میان این دو واژه، تفاوت میان باطن و ظاهر است؛ زیرا عفت حالتی درونی است و تأثیر ظاهر بر باطن و تأثیر باطن بر ظاهر، یکی از ویژگی‌های عمومی آدمی می‌باشد. بنابراین حجاب و پوشش ظاهری بیشتر و بهتر، تأثیر بیشتری در تقویت و پرورش روحیه باطنی و درونی عفت دارد؛ چنانکه هر چه عفت درونی و باطنی بیشتر باشد، موجب می‌شود فرد حجاب و پوشش ظاهری بیشتر و بهتری در مواجهه با نامحرم داشته باشد.
بنابر نقل‌های تاریخی در میان عرب جاهلی و حتی پس از اسلام نیز چنین رسم بود که عموماً زنان عرب لباس‌هایی می‌پوشیدند که یقه پیراهن و گریبان‌هایشان باز بود، دور گردن و سینه را نمی‌پوشاندند و روسری را نیز از پشت سر می‌انداختند؛ به طوری که گوش، بناگوش، گوشواره و جلوی سینه و گردن آن‌ها نمایان می‌شد. در چنین شرایطی بود که آیه 31 سوره نور نازل شد و به زنان دستور دارد پوشش‌ها و روسری‌ها باید بهگونهای باشد که از دو طرف روی سینه و گریبان افکنده شود تا قسمت‌های یاد شده، پوشیده شود. بنابراین حجاب برتر، حجابی است که تمام اندام زن و جاذبه‌های جسمی او غیر از گردی صورت و دو دست را بپوشاند. چادر را می‌توان کامل‌ترین پوشش در این زمینه دانست؛ زیرا شامل تمام این خصوصیات می‌شود. در واقع عفاف و پوشش کامل و حجاب عفیفانه زن مؤمن، تجسم حرمت و احترام و بهترین سلاح اوست تا افراد بوالهوس و مریض به فکر تعرض و اذیت نیفتند و هرگز کسی به خود اجازه فکر باطل ندهد. بنابراین حجاب و پوشش دینی نه تنها محدودیت و بند و حصار نیست؛ بلکه موجب مصونیت و حفظ حرمت زن می‌شود.
اهمیت این مسئله در نگاه حضرت زهرا(سلام الله علیها) تا آنجاست که اسماء بنت عمیس می‌گوید:
در روزهای آخر زندگانی حضرت زهرا(سلام الله علیها) با آن حضرت بودم. روزی درباره کیفیّت حمل جنازه توسط مردم با من صحبت کرد و با نگرانی فرمود: «چرا جنازه زن را روی تخته‌ای می‌گذارند و بالای دست مردان حمل می‌کنند؟ من بسیار زشت می‌دانم که جنازه زنان را پس از مرگ بر روی تابوت سر باز می‌گذارند و بر روی آن پارچه‌ای می‌افکنند که حجم بدن را برای بینندگان نمایش می‌دهد». به آن بانو توضیح دادم که در سرزمین حبشه تابوتی برای حمل جنازه‌ها درست می‌کنند که بدن میت را می‌پوشاند و سپس به وسیله چوب‌های تر و شاخه‌های نازک درخت، شکل و قیافه آن را ترسیم کردم. حضرت خوشحال شد و فرمود: «اصْنَعِي لِي مِثْلَهُ اسْتُرِينِي سَتَرَكِ اللَّهُ مِنَ النَّارِ؛ برای من تابوتی مثل آن درست کن و مرا (با آن) بپوشان. خدا تو را از آتش دوزخ حفظ نماید».
حساسیت خاص آن حضرت تا آنجا بود که به سفارش به اسماء اکتفا نکرد و به امام علی(علیه السّلام) چنین وصیت کرد: «أُوصِيكَ يَا ابْنَ عَمِّ أَنْ تَتَّخِذَ لِي نَعْشاً فَقَدْ رَأَيْتُ الْمَلَائِكَةَ صَوَّرُوا صُورَتَه؛ وصیت می‌کنم تو را ای پسرعمو! که برای من تابوتی درست کنید (دیواردار)، همان‌گونه که ملائکه شکل آن را به من نشان داده‌اند». این حساسیت خاص حضرت زهرا(سلام الله علیها) گویای اهمیت خاص پوشاندن حجم بدن زن از نامحرمان است.
حجاب و عفاف در فعالیت‌های اجتماعی
دین مقدس اسلام از همان ابتدای ظهور به دنبال احقاق حقوق زنان و اعطای حقوق و آزادی‌های طبیعی زن به عنوان نیمی از پیکره اجتماع و احیای شأن حقیقی او بود. از نظر اسلام، زنان مانند مردان در بیشتر مسائل اجتماعی پایگاه و جایگاه مناسبی دارند و نه تنها از حرکت‌های اجتماعی و فعالیت‌های گروهی منع نشده‌اند؛ بلکه مطابق تعالیم مسلم قرآن، مسئولیت‌های اجتماعی متوجه مرد و زن است؛ زیرا در آیین توحیدی اسلام زن همپای مرد، تکامل پذیر و اوجگراست و در پرتو شناخت و عمل، به معراج می‌رود و به تعالی ممکن برای نوع انسانی دست مییابد. قرآن هر گاه از کمالات و ارزش‌های والایی که انسان‌ها بدان می‌رسند، سخن می‌گوید؛ زنان را نیز همدوش و همسان مردان مطرح می‌کند:
إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا؛ مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ايمان و مردان و زنان عبادت‌پيشه و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شكيبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه‌‌دهنده و مردان و زنان روزهدار و مردان و زنان پاكدامن و مردان و زنانى كه خدا را فراوان ياد مى‌كنند، خدا براى [همه] آنان آمرزشى و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است.
سیره بانوی بزرگ اسلام و دیگر زنان مورد تأیید پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) گویای این واقعیت است که با حفظ شأن و منزلت زن، هیچ منعی برای فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی زنان در جامعه وجود ندارد. چنانکه حضرت زهرا(سلام الله علیها) در جنگ احد در پشت میدان جنگ حاضر می‌شود و به پرستاری از رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و امام علی(علیه السّلام) می‌پردازد.
اگرچه اسلام هیچ ممانعتی با حضور زنان در عرصه اجتماع و سیاست نکرده است، اما آنان را از تبرج و خودنمایی منع کرده است تا ضمن حفظ سلامت جسم و روح و آرامش زن، سلامت و آرامش جامعه را نیز تضمین کنند: «وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى؛ و مانند روزگار جاهليت قديم زينت‌هاى خود را آشكار نكنيد». در آیه دیگری به آنان چنین توصیه کرده است: «وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنّ؛ و پاهاى خود را [بهگونهاى به زمين] نكوبند تا آنچه از زينت‌شان نهفته مى‌دارند، آشکار شود». بنابراین هر گونه راه رفتنی که موجب آشکار شدن زیورهای مخفی زن شود، از نظر اسلام ممنوع است. زنان باید در رعایت عفاف و پرهیز از اموری که موجب جلب توجه می‌شود، بپرهیزند. در استفاده از وسایل زینتی و استعمال عطر و بوی خوش باید بهگونهای رفتار کنند که باعث جلب توجه نامحرم و عامل انحراف فکرها و تباهی دل‌ها نشوند.
عالی‌ترين و مؤثرترين نوع حضور در اجتماع را می‌توان در زندگی كوتاه، اما پربار حضرت زهرا(سلام الله علیها) دید. بنابر شواهد تاریخی هر گاه موقعيت اجتماعی اقتضا می‌كرد، آن حضرت فعالانه وارد عرصه می‌شد و آنچه در صفحات تاریخ درخشان مانده است، پوشش کامل ایشان هنگام فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
- برنامه‌های علمی و آموزشی بانوی بزرگ عالم برای زنان مسلمان؛
- شركت در برخی نبردها مانند جنگ احد به عنوان امدادگر؛
- ايراد سخنرانی در مسجد و دفاع از اميرمؤمنان علی(علیه السّلام)؛
- رفتن به خانه مهاجر و انصار برای يادآوری سفارش‌های پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) درباره امام علی(علیه السّلام) به آنان؛
- قرار دادن خانه خود به عنوان پايگاه تجمع مبارزان و مجاهدان بنی‌هاشم و تأمين نياز اقتصادی آنان از درآمد فدک؛
در روایت حضور حضرت زهرا(سلام الله علیها) در مسجد برای ایراد خطبه، نحوه پوشش آن حضرت این‌گونه توصیف شده است:
هنگامی که تصمیم گرفتند فاطمه(سلام الله علیها) را از فدک محروم کنند و این خبر به آن بانوی بزرگ رسید، آن حضرت روسری خود را به سرش پیچید (خِمار بزرگ‌تر از روسری‌های فعلی است که سر و سینه و گردن را می‌پوشانده است) و جلباب خود را بر تن نمود (جلباب یعنی آن عبا یا پیراهن عربی بلند که تمام بدن را بپوشاند. لباسی را که روی لباس‌های دیگر می‌پوشیدند، به خود گرفت و بر تن نمود که محیط بر تمام بدن ایشان بود)، همراه گروه هم‌سن و سال (یا هم‌فکر و هماهنگ) از یاران (و اعوان) خود و زن‌های خویشاوند خود (به سوی مسجد) آمد. در راه رفتن، پا روی پایین لباس خود می‌گذاشت (به دلیل بلند بودن، لباس قهراً زیر پا قرار می‌گرفته است). راه رفتن حضرت هیچ کم از راه رفتن رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نداشت ... سپس (وقتی حضرت وارد مسجد شدند) میان حضرت (و مردم) پرده‌ای آویخته شد و .... .
یکی از مهم‌ترین افتخارات و دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی ایران، هویت‌بخشی به زنان است که توانسته‌اند با اتکا به نفس و توانمندی‌های خود در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ورزشی بدرخشند. در 42 سال پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، بر خلاف دوران منحط رژیم شاهنشاهی که زن ایرانی را همچون زن غربی جلوه و مظهر هیجانات جنسی قرار داده بود، تلاش شده است تا حد امکان از استعداد فکری و توانمندی عظیم زن برای تعالی او و جامعه استفاده شود و این امر در درجه اول برای تحکیم بنیان خانواده به عنوان اصل اساسی تعالی جامعه مدنظر قرار گرفته است؛ یعنی بعد از انقلاب اسلامی، زن مسلمان ایرانی جایگاه اصلی خود را نخست در نهاد خانواده و سپس در عرصه اجتماع بازیافت. نگاهی گذرا به انتشارات و کتاب‌های متعدد در کشور اعم از علمی، پژوهشی، تاریخی، ادبی، سیاسی و هنری که با نام زنان در کشورمان نشر مییابد، حکایت از جایگاه والای علمی و مدارج عالی زنان دارد. این پیشرفت‌ها در تمامی حوزه‌ها بروز و نمود دارد. فعالیت زنان ایرانی در حوزه‌های پزشکی، تکنولوژیکی و فناوری نیز بسیار چشمگیر است و زنان در حوزه‌های مرتبط با علوم نوین نیز منشاء اثرگذاری و پیشرفت بوده و هستند. حضور 21 درصدی زنان در کرسی‌های استادی دانشگاهی، حضور 98 درصدی زنان در رشته‌های تخصصی پزشکی، فعالیت بیش از 2700 سازمان مرتبط با حوزه زنان، فعالیت 800 ناشر زن در کشور، حضور 40 درصدی زنان در پست‌های مدیریتی و ...، بیانگر جایگاه حقیقی زنان در جامعه اسلامی است.
نتیجه‌‌گیری
حجاب، یکی از ارزش‌های اصلی جامعه اسلامی است که تأثیرات مختلفی بر زندگی فرد زن مسلمان و نیز اجتماع دارد. مهم‌ترین دلیل پوشش زن، حضور عفیفانه او در اجتماع است تا سلامت روانی خود و جامعه را تضمین کند. رعایت حجاب و عفاف توسط زن مسلمان در سه بعد نگاه، پوشش و رفتار می‌تواند زن مسلمان و به تبع آن جامعه اسلامی را از آلودگی‌های روحی و جسمی حفظ و سلامت و آرامش فردی و اجتماعی را تضمین کند. سیره حضرت زهرا(سلام الله علیها) در این زمینه الگویی جامع و شایسته برای زنان مسلمان است تا با پیروی کامل از بانوی بزرگ اسلام، ضمن تضمین سعادت فردی به سعادت جامعه و استحکام آن کمک کنند.
******
نگارنده: زهرا رضائیان
فهرست منابع
کتب
1. ابن‌حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، تصحیح آصف فیضی، چاپ دوم، قم: مؤسسة آل‌البیت(علیهم السّلام)، 1385ق.
2. ابن‌طاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، تصحیح علی عاشور، چاپ اول، قم: خیام، 1400ق.
3. بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف، تصحیح محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، چاپ دوم، قم: مؤسسه امام مهدی، 1382ش.
4. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، تصحیح سید مهدی رجایی، چاپ دوم، قم: دار الکتاب الاسلامی، 1410ق.
5. حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمه فی اصول الائمه، تصحیح محمد بن محمدالحسین القائینی، چاپ اول، قم: مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(علیه السّلام)، 1418ق.
6. وسایل الشیعه، تصحیح مؤسسه آل‌البیت(علیهم السّلام)، چاپ اول، قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السّلام)، 1409ق.
7. حسینی مورودی، زهرا و دل‌آرا نعمتی پیرعلی، فعالیت‌های اجتماعی زن از منظر قرآن و روایات، چاپ اول، تهران: راشدین، 1395ش.
8. شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، چاپ اول، نجف: مطبعة حیدریة، [بی‌تا].
9. طبرسی، علی بن احمد، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تصحیح محمدباقر خرسان، چاپ اول، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.
10. طوسی، محمد بن حسن، الامالی، تصحیح مؤسسة البعثة، چاپ اول، قم: دارالثقافه، 1414ق.
11. فتاحی‌زاده، فتحیه، زن در تاریخ و اندیشه اسلامی، چاپ چهارم، قم: بوستان کتاب، 1386ش.
12. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، تصحیح حسین حسنی بیرجندی، چاپ اول، قم: دارالحدیث، 1376ش.
13. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح جمعی از محققان، چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
سایت‌ها
1. پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله‌العظمی سيدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی).
2. ستاد حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران، «زنان ایرانی پس از انقلاب؛ عزت مادرانه، پیشرفت اجتماعی ـ سیاسی و کرامت انسانی»، 15/11/1399، کد خبر: 5756.
افزودن دیدگاه جدید