نكته‌هایی درباره پژوهش و نگارش (2)

اشاره:

چنانكه در بخش نخست این مقاله متذكر شدیم، هر مبلّغی خواه و ناخواه برای تبلیغ خود با پژوهش در زمینه موضوع تبلیغی خویش و در تبلیغ نوشتاری‌اش با قلم و تألیف سر و كار دارد. بدین منظور نكته‌هایی را در زمینه پژوهش و نگارش به قلم در آوردیم و اینك ادامه نكته‌ها را پی می‌گیریم.

24. اگر مطالبتان را بر یك طرف برگه می‌نویسید، برای حاشیه بالا، پایین و سمت چپ صفحاتِ دستنوشتِ خود، فاصله‌ای حدود دو سانتی متر و برای حاشیه سمت راست آن، فاصله‌ای حدود سه سانتی متر را در نظر بگیرید و آنها را سفید و نانوشته باقی بگذارید تا هم برای اصلاحات و اضافات خود و ویراستار جای خالی گذاشته باشید و هم حروفچین براحتی و با غلطهای كمتری بتواند دستنوشت شما را حروفچینی نماید. شایان گفتن است كه بیشتر بودن حاشیه سفید سمت راست برای جای منگنه یا چسب و یا صحافی كردن و شیرازه دستنوشته است. و در صورتی كه مطالب خود را بر پشت برگه دستنوشت نیز می‌نویسید، برای حاشیه سمت راست آن، فاصله‌ای حدود دو سانتی متر و برای حاشیه سمت چپ آن، فاصله‌ای حدود سه سانتی متر را در نظر بگیرید و آن را سفید و نانوشته باقی بگذارید.

25. شماره صفحات دستنوشت را در بالای صفحه و بالای سطر اول و به موازات «انتها»ی سطر اول و به طور روشن و پُررنگ بنویسید. و در صورتی كه مطالبتان را پشت برگه نیز می‌نویسید، شماره این صفحات را به همان گونه، ولی به موازات «ابتدا»ی سطر اول بنگارید.

26. نوشتن مطالب جدید را از صفحه جدید آغاز كنید و مطالب را پشت سر هم و به صورت طوماری ننویسید تا چنانچه بعدا بخواهید مطلب و یا مطالبی را به دنبال و در ادامه آن اضافه نمایید، با مشكلی روبه رو نگردید.

27. آغاز هر فصل یا بخش را با فاصله سفید 31 از بالای صفحه آغاز كنید تا هم دستنوشت شما زیباتر شود و هم ویراستار و حروفچین و سپس خواننده بدانند كه با فصل و بخش و مطالب جدیدی روبه رو شده اند.

28. یكی از مشكلات پژوهندگان و نویسندگان، نوشتن پاورقیهای مطالبشان است؛ زیرا فراوان پیش می‌آید كه آنان به پایین صفحه دستنوشت خود می‌رسند و تازه متوجه می‌شوند كه پاورقیهای آن صفحه را ننوشته و جای خالی برای آن نگذاشته اند، و گاه نیز اصلاً فراموش می‌كنند كه پاورقیها را بنویسند و بعدا یادشان می‌آید كه پاورقی فلان صفحه یا حتی صفحات را ننوشته اند. دو راه حل برای این مشكل پیشنهاد می‌شود:

یك. با توجه به اینكه گفته شد پشت برگه دستنوشت را شایسته است كه سفید و نانوشته باقی بگذاریم، می‌توانید تمامی پاورقیهای هر صفحه را در پشت همان صفحه بنگارید و به حروفچین تذكر دهید كه پاورقیهای هر صفحه در پشت همان صفحه است.

دو. به هر جای متن دارای پاورقی كه رسیدید، همان هنگام و از جهت پایین صفحه به طرف بالای آن و به اندازه تعداد سطرهای هر پاورقی، در پایین صفحه دستنوشت خویش فاصله بگذارید و این فاصله را با نشانه‌ای، مانند نقطه و یا خط تیره پُررنگ، برای خودتان مشخص نمایید و سپس نوشتن را ادامه دهید تا به پاورقی دوم برسید. در این هنگام نیز از جای نشانه پیشین و به طرف بالای صفحه و به تعداد سطرهای پاورقی دوم فاصله بگذارید و این فاصله را با همان نشانه معین كنید و به همین ترتیب، پاورقیهای بعدی را دوباره با همان نشانه مشخص نمایید. آن گاه و در هنگام نوشتن، به نخستین نشانه‌ای كه رسیدید، از نوشتن ادامه متن خودداری ورزید و نوشتن پاورقیها را به ترتیب، آغاز نمایید. پس از نوشتن پاورقیهای آن صفحه ـ هر تعداد كه باشند ـ نوشتن ادامه متن را از صفحه بعدی آغاز كنید و پاورقیهای بعدی را نیز به همین گونه‌ای كه گفته شد، بنویسید.

29. اگر می‌خواهید كه متن حروفچینی شده كتابتان از زیبایی و خوشخوانی و چشم نوازی پسندیده‌ای برخوردار باشد، با برخی از اصطلاحات تایپی و مثلاً در برنامه «زرنگار» كه در زیر نگاشته شده اند، آشنا شوید:

یك. نام قلم (fnt) كه تعیین كننده شكل اصلی قلم است، نظیر قلم لوتوس، قلم میترا، قلم كامپیوست.

دو. نماد یا سیاق قلم (style) كه تعیین كننده نمایش خاصی از یك قلم است، مانند قلم نازك، قلم سیاه، قلم ایرانیك (Iranic= خمیده از راست به چپ) ، قلم ایتالیك (Italic= خمیده از چپ به راست) . و تركیبات آنها، همچون قلم نازك ایرانیك و قلم سیاه ایتالیك.

سه. پوینت قلم (Pint size) كه تعیین كننده اندازه قلم است، نظیر قلم با پوینت یا اندازه 10 و قلم با پوینت یا اندازه 14.

چهار. حالت قلم كه تعیین كننده نوع حالت عادی (روی خط كرسی) ، آندیس بالا (بالای خط كرسی) ، اندیس پایین (پایین خط كرسی) ، كشیده و یا فشرده حروف و كلمات است.

پنج. چینش قلم كه تعیین كننده نوع چینش تراز شده، راست چین، وسط چین، و چپ چین حروف و كلمات است.

30. بكوشید هر گونه اصلاحات و اضافات را پیش از حروفچینی كردن كتابتان انجام بدهید؛ زیرا انجام دادن این كار پس از حروفچینی ـ جز در موارد خیلی ضرور ـ باعث ناراحتی روانی حروفچینان می‌گردد، حتی اگر شما ناراحتی اقتصادی آنان را با پرداخت حق الزحمه آن جبران كنید.

31. هنگامی كه كتاب و پژوهش شما حروفچینی شد، برای غلط گیری و نمونه خوانی، نخست آن را به شخص دیگری كه دارای چهار ویژگی زیر است، بدهید:

یك. آشنایی نسبی با محتوا و مطالب متن نمونه خوانی؛

دو. آشنایی نسبی با نشانه‌های نمونه خوانی؛

سه. برخورداری از دقت در هنگام نمونه خوانی؛

چهار. برخورداری از صبر و حوصله در هنگام نمونه خوانی.

علت اینكه می‌گوییم نمونه خوانی كتابتان را نخست به شخص دیگری بدهید، این است كه چون نویسنده كتاب با مطالب آن آشناست و این مطالب از پیش، در ذهن او نقش بسته اند، همین موجب می‌گردد كه برخی از كلمات بدون اینكه غلط گیری شوند از برابر چشم او سریعا عبور نمایند و دوم اینكه پس از غلط گیری آغازین، وقت شما هنگام غلط گیری مجدد، كمتر تلف خواهد شد و سوم اینكه اگر نمونه خوان، چیزی را به اشتباه غلط گیری كرده باشد، متوجه آن نیز خواهید گشت.

32. پس از حروفچینی، تحقیقات و تألیفات خویش را ـ افزون بر شخص دیگری كه گفته شد ـ حتما خودتان نیز آنها را غلط گیری كنید و این كار را برای خود، كسر شأن ندانید تا صحت تایپی كارتان از ضریب اطمینان بالاتری برخوردار باشد و در این زمینه، به دیگران چندان اطمینان ننمایید.

33. در صورتی كه فقط خودتان مطالب حروفچینی شده را غلط گیری می‌كنید، حتما غلط گیری را به صورت «مقابله متن حروف چینی شده با متن دستنوشتتان» انجام دهید؛ زیرا ممكن است حروفچین، مثلاً شماره یك صفحه از مأخذی را اشتباه حروفچینی نموده و یا پاراگرافی از متن دستنوشت را جا انداخته و حروفچینی نكرده باشد و شما اگر غلط گیری را به صورت «مقابله» انجام ندهید و فقط متن تایپی را غلط گیری كنید، متوجه آن اشتباه و یا آن جا افتادگی نشوید و نیز خدای نخواسته گاه در دام غلطهای كفرآمیز یا زشت گون و یا خنده برانگیز نیفتید و كتاب شما مانند آن كتابهایی نشود كه به جای عبارت «برترین قضاوت كنندگان، حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام است»، این گونه حروفچینی شده بود: «بدترین قضاوت كنندگان، حضرت علی علیه السلام است.‌» و برای اینكه لبخندی بر لبانتان نیز نقش بندد، باید بگوییم كه یك بار عنوان كتاب «روش فیش برداری و دسته بندی مطالب» به قلم این جانب را این گونه حروفچینی نموده بودند: «روش فیش برداری و بسته بندی مطالب.‌»

34. تحقیقات و تألیفات خویش را متناسب با موضوع و محتوای آن و با قلمی زیبا به معصومان علیهم السلام و مانند آنان تقدیم نماییم. مثلاً یكی از پژوهشگران و نویسندگان حوزوی، (1) «ندبه‌های دلتنگی»اش را در عریضه‌هایی به حضرت مهدی ـ عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ـ این گونه تقدیم كرده است: «پیشكش به آنان كه با آرزو زیستند و از درس انتظار، یك جمعه غیبت نكردند.‌»

35. بكوشیم تا در هنگام پژوهش و نگارش، با وضو و رو به قبله باشیم. این قلمزن، محققی را می‌شناسد كه تاكنون تحقیقات خویش را بدون وضو به قلم نیاورده است.

36. از خداوند بخواهیم كه به آنچه می‌گوییم و می‌نویسیم، خود نیز عمل كنیم و از هر چه كه دیگران را باز می‌داریم، خود نیز دوری نماییم كه نیك گفته اند: «رطب خورده، منع رطب چون كند.‌»

37. از خداوند بخواهیم كه در تحقیقات و تألیفاتمان ـ اگر «بود»مان بیش از «نمود»مان نیست ـ دست كم، «نمود»مان بیش از «بود»مان نباشد. به گفته «سعدی» در كتاب «بوستان»:

به اندازه بود باید نمود خجالت                                            َبُرد آن كه نَنْمود و بود

كه چون عاریت بركَنند از سرش                                          نماید كهن جامه‌ای در برش

اگر كوتهی، پای چوبین مبند                                                كه در چشم طفلان نمایی بلند

وگر نقره اندوده باشد نُحاس (2)                                          توان خرج كردن بر ناشناس

مَنِه جان من آب زر بر پشیز                                                كه صرّاف دانا نگیرد به چیز

زراندودگان را بر آتش بَرَند                                       پدید آید آن گه كه مس یا زَرَند

· پاورقــــــــــــــــــــی

1. جناب «بابایی»

2. نُحاس: مِس.