قرض‌الحسنه: نهاد تأمین مالی اسلامی با رویکرد بومی در راستای افزایش سرمایه‌گذاری بر ای تولید

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بلاغ به مناسبت شعار سال 1404 یادداشتی با هماهنگی صندوق قرض الحسنه دفتر تبلیغات اسلامی و گروه تولید و محتوای معاونت فرهنگی و تبلیغی به قلم دکتر امید ایزانلو دانش‌آموخته حوزه علمیه قم و دکتری اقتصاد و عضو مرکز پژوهش کاربردی، اقتصادی ـ اجتماعی تهیه و تنظیم شده است. 

متن یادداشت به این شرح است:

********

اشاره

در سالی که از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی «سرمایه‌گذاری برای تولید» نام‌گذاری شده است و بر اهمیت استفاده از سرمایه‌های خرد مردمی تأکید می‌شود، ضرورت توجه به مکانیسم‌های بومی و اسلامی برای بسیج سرمایه‌های خرد مردمی در جایگاه یکی از مهم‌ترین ابزارهای تحقق اهداف اقتصادی کشور امری حیاتی به شمار می‌رود. اقتصاد ایران با وجود ظرفیت‌های فراوان و منابع غنی، با مشکلات ساختاری جدی در زمینه تأمین مالی مواجه است؛ از جمله می‌توان به دشواری‌های دسترسی بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs) به منابع مالی، نرخ‌های سود بالا و تمرکز نظام بانکی بر تأمین مالی بنگاه‌های بزرگ اشاره کرد. در این میان، قرض‌الحسنه یکی از نهادهای مالی اسلامی است که با ویژگی‌های خاص خود می‌تواند راهکاری بومی و کارآمد در تأمین مالی تولید و رفع مشکلات اقتصادی موجود با استفاده از ظرفیت سرمایه‌های خرد مردمی باشد و مورد توجه قرار گیرد.

قرض‌الحسنه نه‌تنها ابزاری برای تأمین مالی است، بلکه نهادی اجتماعی ـ اقتصادی با ریشه‌های عمیق در سنت اسلامی و فرهنگ ایرانی به شمار می‌آید. این نهاد با تکیه بر اصل اعتماد اجتماعی و همبستگی جمعی، امکان گردآوری و هدایت سرمایه‌های خرد و پراکنده مردم به سمت فعالیت‌های مولد و تولیدی را فراهم می‌آورد. در شرایط کنونی که اقتصاد ایران نیازمند تحرک بیشتر در زمینه سرمایه‌گذاری‌های داخلی و تقویت تولید ملی است، قرض‌الحسنه می‌تواند راه‌حلی مؤثر، کارآمد و منطبق با اصول اسلامی برای تأمین مالی خرد در خدمت اقتصاد کشور باشد.

چالش‌ها و مشکلات نظام تأمین مالی رسمی در ایران
در نظام بانکی ایران، مشکلات و چالش‌های فراوانی در تأمین مالی وجود دارد که آثار منفی آن بر بخش‌های مختلف اقتصادی به‌ویژه بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs)، ملموس است. در‌حالی‌که این بنگاه‌ها سهم بزرگی از اشتغال و تولید ملی را بر دوش دارند، در دسترسی به منابع مالی با محدودیت‌های زیادی روبرو هستند. از جمله مشکلات در این موضوع می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. بایستگی‌های پیچیدۀ وثیقه‌گذاری 
بسیاری از بنگاه‌های کوچک و متوسط به دلیل نداشتن دارایی‌های مشهود و کافی، قادر به ارائۀ وثیقه‌های سنگین برای دریافت تسهیلات از بانک‌ها نیستند. 

2. فرآیندهای پیچیدۀ اعتبارسنجی 
فرآیندهای طولانی و پیچیده اعتبارسنجی بانک‌ها که عمدتاً استاندارد و از‌پیش‌تعیین‌شده است، سبب می‌شود که بنگاه‌های کوچک و تولیدکنندگان خرد نتوانند در این سیستم جایگاهی داشته باشند.

3. نرخ‌های سود بالا
نرخ‌های بالای سود بانکی که برای بسیاری از فعالان اقتصادی به‌ویژه در بخش‌های تولیدی و صنعت‌های کوچک تحمل‌ناپذیر است، سبب می‌شود بسیاری از این بنگاه‌ها نتوانند از تسهیلات بانکی بهره‌مند شوند.

4. مرکز منابع مالی بر مشتریان بزرگ 
نظام بانکی معمولاً منابع خود را به سمت بنگاه‌های بزرگ و پروژه‌های کلان هدایت می‌کند و در این میان، بنگاه‌های کوچک و متوسط از دسترسی به منابع مالی محروم می‌مانند.

در چنین شرایطی، قرض‌الحسنه ابزاری بومی و اسلامی است که می‌تواند با ویژگی‌هایی مانند نیاز‌نداشتن به وثیقه‌های سنگین، هزینه‌های تأمین مالی پایین و انعطاف‌پذیری بالا، پاسخگوی نیازهای بخش‌های مختلف اقتصادی به‌ویژه بنگاه‌های کوچک و مناطق محروم باشد.

ویژگی‌ها و مزایای قرض‌الحسنه در تأمین مالی خرد
قرض‌الحسنه با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود می‌تواند در تأمین مالی خرد و حمایت از تولید ملی نقش مؤثری ایفا کند. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

1. نیاز‌نداشتن به وثیقه‌های سنگین 
قرض‌الحسنه به ‌طور معمول از طریق اعتماد اجتماعی و سازوکارهای خودکنترلی عمل می‌کند؛ به همین دلیل نیازی به ارائۀ وثیقه‌های سنگین از سوی متقاضیان نیست. این ویژگی به‌ویژه برای بنگاه‌های کوچک و تولیدکنندگان خرد که دارایی‌های مشهود برای وثیقه‌گذاری ندارند، بسیار مفید است.

2. هزینه‌های تأمین مالی پایین 
یکی از ویژگی‌های برجسته قرض‌الحسنه، وجود‌نداشتن بهره و کارمزدهای بالاست که از هزینه‌های تأمین مالی برای بنگاه‌ها و فعالان اقتصادی می‌کاهد. این ویژگی می‌تواند برای کسب‌وکارهای نوپا که با مشکلات نقدینگی روبرو هستند، بسیار حیاتی باشد.

3. انعطاف‌پذیری بالا 
قرض‌الحسنه می‌تواند با توجه به نیازهای متنوع فعالان اقتصادی، شرایط پرداخت و تسهیلات خود را به طور منعطف تنظیم کند. این ویژگی می‌تواند به‌ویژه در شرایط بحران اقتصادی و نوسانات بازار به کار آید.

4. دسترسی آسان و فراگیر 
صندوق‌های قرض‌الحسنه می‌توانند در مناطق دورافتاده و روستایی که دسترسی به شبکه‌های بانکی محدود است، خدمات مالی ارائه دهند. این امر از طریق شبکه‌های محلی و نهادهای مردمی امکان‌پذیر است و به افزایش عدالت اقتصادی کمک می‌کند.

تجارب موفق قرض‌الحسنه در ایران و دیگر کشورها
تجربه‌های موفقی در سطح ملی و بین‌المللی از استفاده از مکانیسم‌های قرض‌الحسنه برای تأمین مالی خرد و حمایت از تولید وجود دارد. صندوق‌های قرض‌الحسنه مختلفی در ایران از جمله صندوق قرض‌الحسنه دفتر تبلیغات اسلامی نمونه‌هایی از این قبیل هستند که با ویژگی‌های زیر توانسته‌اند به موفقیت دست یابند:

1. نرخ بازپرداخت بالا و اندک‌بودن معوقات 
صندوق‌های قرض‌الحسنه معمولاً نرخ بازپرداخت بالایی دارند که نشان‌دهنده اعتماد متقابل و مسئولیت‌پذیری اعضای صندوق‌هاست. این ویژگی سبب می‌گردد قرض‌الحسنه به نهادی پایدار تبدیل شود.

2. هزینه‌های اداری پایین 
به دلیل ساختار مردمی و غیررسمی صندوق‌ها، هزینه‌های اداری به حداقل می‌رسد و منابع بیشتری به سمت تأمین مالی افراد و بنگاه‌های کوچک هدایت می‌شود. 

3. تأثیرگذاری اجتماعی قابل ‌توجه 
بسیاری از صندوق‌های قرض‌الحسنه به کاهش فقر و ایجاد اشتغال در مناطق مختلف کشور کمک کرده‌اند و تأثیر اجتماعی چشمگیری داشته‌اند.

4. سازگاری فرهنگی و دینی 
قرض‌الحسنه با ارزش‌های اسلامی و فرهنگی جامعه ایران سازگاری دارد و همین امر سبب می‌شود مردم به‌راحتی به آن اعتماد نمایند و در این نهاد مشارکت کنند.

در سطح بین‌المللی، مدل‌های موفقی مانند «گرامین بانک» در بنگلادش نشان داده‌اند که با استفاده از مکانیسم‌های مبتنی بر اعتماد اجتماعی و مشارکت جمعی، می‌توان به تأمین مالی خرد در جوامع کم‌درآمد پرداخت. 

راهکارهای توسعۀ قرض‌الحسنه در جهت تأمین مالی تولید
برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های قرض‌الحسنه و تبدیل آن به ابزاری کارآمد برای تأمین مالی تولید ملی، اقداماتی ضروری به شرح زیر نیاز است:

1. ایجاد چارچوب قانونی مناسب 
تدوین قانون جامع و شفاف برای ساماندهی و حمایت از صندوق‌های قرض‌الحسنه از جمله تعیین حقوق و مسئولیت‌های این نهادها، استانداردهای نظارتی متناسب با ماهیت غیرانتفاعی آنها و سازوکارهای شفافیت مالی و گزارش‌دهی.

2. تقویت شبکه‌های مردمی و محلی 
تشکیل و تقویت شبکه‌های قرض‌الحسنه در سطح محلی و روستایی با مشارکت نهادهای مذهبی، تعاونی‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و تشکل‌های صنفی به ‌منظور تسهیل دسترسی به منابع مالی و ایجاد اشتغال.

3. پیوند با بخش تولیدی 
اتصال صندوق‌های قرض‌الحسنه به زنجیره‌های تولید و تخصیص بخشی از منابع آنها به طرح‌های تولیدی مشخص و همکاری با تعاونی‌های تولیدی و کسب‌وکارهای زودبازده.

4. استفاده از فناوری‌های نوین 
بهره‌برداری از فناوری اطلاعات و بانکداری الکترونیک به ‌منظور تسهیل فرآیندهای اعطای تسهیلات، افزایش شفافیت و دسترسی به خدمات مالی در مناطق دورافتاده.

5. تشکیل صندوق‌های ضمانت خرد 
تشکیل صندوق‌های ضمانت خرد برای کاهش ریسک اعطای تسهیلات و جلب مشارکت بیشتر مردم در سرمایه‌گذاری.

6. برنامه‌های آموزشی و توانمندسازی 
برنامه‌های آموزشی برای مدیران صندوق‌های قرض‌الحسنه، تسهیلگران محلی و دریافت‌کنندگان تسهیلات به ‌منظور تقویت ظرفیت‌های مدیریتی و اقتصادی در این نهادها.

درنهایت قرض‌الحسنه نهادی مالی، اسلامی و مردمی است که می‌تواند ابزاری مؤثر در تحقق اهداف سال «سرمایه‌گذاری برای تولید» باشد. با توجه به ظرفیت‌های موجود در نهاد قرض‌الحسنه، می‌توان از آن برای حل مشکلات ساختاری نظام تأمین مالی به‌ویژه در تأمین مالی خرد و حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط استفاده کرد. برای دستیابی به این هدف، نیاز به همکاری و هم‌افزایی میان نهادهای حکومتی، بخش خصوصی و مردم است.

الگوی جدید مشارکت نیروی کار در تولید از طریق قرض‌الحسنه
در راستای بهره‌گیری از ظرفیت‌های قرض‌الحسنه برای تحقق شعار سال «سرمایه‌گذاری برای تولید»، می‌توان الگویی نوآورانه طراحی کرد که در آن صندوق‌های قرض‌الحسنه به ‌عنوان نهادهای تأمین مالی مردمی، پل ارتباطی میان نیروی کار و بنگاه‌های تولیدی شوند. در این الگو وام‌های قرض‌الحسنه به کارگران و کارکنان بنگاه‌های کوچک و متوسط پرداخت می‌شود، مشروط بر آنکه این منابع در مسیر افزایش ظرفیت تولیدی بنگاه سرمایه‌گذاری شود. ویژگی ممتاز این مدل آن است که وام‌گیرندگان نه‌تنها برای مصرف‌کنندگان تسهیلات، بلکه مشارکت‌کنندگان در فرایند تولید و ارزش‌افزایی می‌شوند. به عبارت دیگر، صندوق‌های قرض‌الحسنه می‌توانند شرایطی را تعریف کنند که در آن کارگران معادل مبلغ وام دریافتی، در سود حاصل از رشد تولیدی بنگاه سهیم شوند. این شیوه مزایای زیر را به دنبال دارد:

1. افزایش انگیزه نیروی کار 
سهیم‌بودن کارگران در نتایج سرمایه‌گذاری، موجب افزایش بهره‌وری، تعلق سازمانی و انگیزه مضاعف برای ارتقای عملکرد بنگاه می‌شود.

2. تأمین مالی تولید با هزینه پایین 
به دلیل ماهیت بدون بهره قرض‌الحسنه و سازوکارهای اعتمادمحور آن، بنگاه‌ها می‌توانند بدون نیاز به تسهیلات بانکی پرهزینه، بخشی از نیاز مالی خود را پوشش دهند. 

3. تقویت عدالت اجتماعی و اقتصادی 
این الگو با مشارکت‌دادن قشر کارگر در مالکیت نسبی ارزش تولید، نوعی عدالت تولیدی و توزیعی ایجاد می‌کند که با آرمان‌های اقتصاد اسلامی نیز سازگار است.

4. افزایش ضریب بازپرداخت تسهیلات 
هنگامی‌ که بازپرداخت تسهیلات قرض‌الحسنه به عملکرد موفق بنگاه و منافع مستقیم کارگران گره بخورد، احتمال بازپرداخت به‌موقع و کاهش معوقات به شکل چشمگیری افزایش می‌یابد.
پیاده‌کردن این مدل نیازمند طراحی دقیق حقوقی و قراردادی است تا حقوق کارگران، منافع بنگاه و سلامت مالی صندوق قرض‌الحسنه به طور هم‌زمان تضمین شود. نهادهای دینی، اتحادیه‌های کارگری، اتاق‌های تعاون و انجمن‌های تخصصی تولیدی می‌توانند در توسعه این الگو نقش تسهیل‌گر و ناظر ایفا کنند.