بازخوانی تحلیلی نمودهائی از برکات فرهنگی شخصیت امام جواد علیه السلام (قسمت دوم)

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، بازخوانی تحلیلی نمودهائی از برکات فرهنگی شخصیت امام جواد علیه السلام (قسمت دوم)

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******

مقدمه
بی‌تردید، برکات فرهنگی امام جواد (ع) ابعاد گسترده‌ای دارد که در منابع حدیثی و تاریخی به جلوه‌های متعددی از آن اشاره شده است. در نوشتار پیشین، دو نمونه مهم از این برکات – تثبیت مرجعیت علمی در دل تهدید سیاسی، و سازمان‌دهی شبکه نخبگانی برای انتقال فرهنگ شیعی – مورد تحلیل قرار گرفت.
اینک در نوشتار حاضر، و در ادامه همان مسیر، با رویکردی تحلیلی به دو مصداق دیگر از جلوه‌های فرهنگی شخصیت امام جواد (ع) خواهیم پرداخت : 

3. ترویج سبک زندگی دینی و سیره اخلاقی امام جواد (ع)
از جمله برکات ماندگار فرهنگی امام محمدتقی (علیه‌السلام)، تبیین و ترویج سبک زندگی دینی در بستر اجتماعی آلوده به اشرافیت، دنیاطلبی و انحرافات اخلاقی عصر عباسی است. آن حضرت، با رفتار شخصی، توصیه‌های اخلاقی و تعاملات خانوادگی و اجتماعی، شیوه‌ای از زندگی را به نمایش گذاشت که در آن کرامت انسانی، قناعت، خدمت به مردم، تقوای عملی و پای‌بندی به اخلاق دینی محور قرار داشت.

کارآمدی و گره گشا بودن نصایح و مواعظ گهر بار بر جای مانده از امام جواد (ع) حاکی از این است که آن حضرت نه تنها در میدان مناظره و تربیت علمی، بلکه در ارائه سبک زیست فردی و اجتماعی مناسب نیز، بسیار کوشا بود؛ از باب نمونه: و مؤفق بوده است؛ از باب نمونه، به بازگوئی دو رهنمود سازنده و کارآمد آن بزرگوار در این راستا بسنده می شود:   

الف) توجه دادن به سه نیاز بنیادین انسان های مؤمن
«أَلْمُؤْمِنُ يَحْتاجُ اِلى ثَلاثِ خِصالٍ: تَوْفيقٍ مِنَ اللّه، وَ واعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ، وَ قَبولٍ مِمَّنْ يَنْصَحُهُ» [مجلسی، بحار الأنوار، ج 78، ص 358، ح 1.] : «مؤمن، به سه چيز، نيازمند است: توفيقى از جانب پروردگار، پنددهنده اى از درون خويش و پذيرشى از نصيحت كنندگان». 

در این حدیث شریف، امام جواد علیه‌السلام با نگاهی ژرف و تحلیلی، از سه نیاز بنیادین و حیاتی برای سلوک معنوی و پایداری در مسیر بندگی یاد نموده است. این سه عنصر به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که مجموع آن‌ها، منظومه‌ای متوازن از توفیق الهی، خودآگاهی اخلاقی، و تعامل اجتماعی اصلاح‌گرانه را شکل می‌دهند؛ و هیچ یک بدون دیگری به کمال نمی‌رسد.

ب) ارائه ترسیمی مناسب از پله‌های رشد معنوی و اخلاقی  
امام جواد (ع) همچون دیگر امامان معصوم (ع) در جهت ارائه ترسیمی مناسب از پلّه های رشد معنوی و اخلاقی، سخت کوشا بود؛ طبق نقل ابن شُعبه حرّانی، زمانی که مردی به خدمت امام جواد (علیه‌السلام) رسید و عرض کرد: «مرا پندی ده»، حضرت از او پرسید: «آیا آن را می‌پذیری؟» مرد پاسخ داد: «آری». در پی این پذیرش، امام چنین فرمود: «تَوَسَّدِ الصَّبْرَ، وَ اعْتَنِقِ الْفَقْرَ، وَ ارْفُضِ الشَّهَوَاتِ، وَ خَالِفِ الْهَوَى، وَ اعْلَمْ أَنَّكَ لَنْ تَخْلُوَ مِنْ عَيْنِ اللَّهِ، فَانْظُرْ كَيْفَ تَكُونُ» (ابن شعبه حرّانی، تحف العقول، 455؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج 78، ص 364) : «صبر را بالش خود قرار ده، فقر را در آغوش بگیر، شهوات را واگذار، با هوای نفس مخالفت کن، و بدان که هرگز از دیده‌ی خدا بیرون نیستی؛ پس بنگر چگونه باید باشی».

در نگاهی ژرف به این حدیث شریف، به وضوح می یابیم که امام جواد (ع) در پرتو آن، مؤلفه‌های بنیادین سبک زندگی دینی را در قالبی اخلاقی، عرفانی و رفتاری به هم می‌پیوندد. آن حضرت، با واژگانی گرم و جهت‌دار، سلوک مؤمنانه را با «توسّد صبر» آغاز می‌کند؛ گویی صبر را نه صرفاً فضیلتی دشوار، که تکیه‌گاهی درونی و بالش آرامش‌بخش زندگی می‌داند که بدون آن، طی مسیر بندگی ممکن نخواهد بود. در ادامه، مؤمن را به «اعتناق فقر» فرا می‌خواند؛ نه از باب تحمیل فقر اقتصادی، بلکه از سر اختیار و آغوش گشوده به سادگی، زهد، و گسستن از وابستگی‌های مادّی که حجاب حضور و حریت‌اند. این سبک از زیست، جز با «رفض شهوت» و دل‌کندن از طغیان خواسته‌های نفس میسر نمی‌شود، و چنان‌که امام تأکید می‌فرماید، باید شهوت را نه فقط کنترل، بلکه قاطعانه وانهاد؛ همان‌گونه که باید هوای نفس را ـ که پشتوانه‌ی شهوت است ـ به مبارزه طلبید و در هر لحظه، جانب تعقل را بر خواهش، و عقلانیت را بر لذت‌طلبی مقدم داشت.
این آموزه های حکیمانه امام جواد (ع)، عمق نگاه اخلاقی آن امام بزرگوار به روابط انسانی و اجتماعی را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی آنکه امام جواد (ع)، با نگاهی تربیتی و فرهنگی، نه تنها گفتار، بلکه رفتار را رسانه انتقال ارزش‌های دینی قرار داد. سبک زندگی او، آمیزه‌ای از معنویت، عقلانیت، قناعت، خدمت، رازداری، صداقت و مدارای اخلاقی بود. در دنیای امروز که بحران هویت و آشفتگی اخلاقی یکی از چالش‌های جوامع اسلامی است، بازخوانی سیره عملی و توصیه‌های رفتاری امام جواد (ع) می‌تواند چراغی روشن بر مسیر تمدن‌سازی نوین اسلامی باشد.

4) پاسخ‌گویی علمی به پرسش‌های شیعیان در اقلیم‌های مختلف 
یکی از جلوه‌های برجسته برکات فرهنگی امام جواد علیه‌السلام، نقش‌آفرینی آن حضرت در پاسخ‌گویی علمی به پرسش‌های شیعیان در اقلیم‌ها و سرزمین‌های گوناگون است. در دورانی که با محدودیت ارتباطات و فاصله‌های جغرافیایی، ارتباط مستمر میان امام و پیروانش دشوار بود، آن بزرگوار با بهره‌گیری از دو شیوه کارآمد، به نیازهای علمی و فقهی شیعیان در مناطق مختلف پاسخ می‌دادند:

1. دیدار مستقیم با افراد و گروه‌های مختلف، شنیدن پرسش‌های آنان و ارائه پاسخ‌های دقیق؛
2. بهره‌گیری از شبکه‌ای از وکلای علمی و تربیت شاگردان زبده برای پاسخ‌گویی در اقلیم‌های گوناگون.

در منابع حدیثی و تاریخی، شواهد فراوانی بر بهره‌گیری آن حضرت از این دو شیوه‌ی مؤثر و ثمربخش وجود دارد. در این مجال، به نقل دو نمونه بسنده می‌شود.
این تعامل علمی نه‌تنها موجب تحکیم پایه‌های اعتقادی شیعیان گردید، بلکه زمینه‌ساز شکل‌گیری هویتی مستقل و پویا در جوامع شیعی شد. در ادامه، برخی از مهم‌ترین مصادیق و نمودهای این برکت فرهنگی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

الف) پاسخ به پرسش «اسماعیل بن سهل»
اسماعيل بن سهل گويد: «كَتَبْتُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ (ع) عَلِّمْنِي شَيْئاً إِذَا أَنَا قُلْتُهُ كُنْتُ مَعَكُمْ فِي اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ؛ به امام جواد عليه السلام نوشتم كه مرا چيزي آموز كه چون آن را گويم در دنيا و آخرت با شما باشم»؛ فَكَتَبَ (ع) بِخَطٍّ أَعْرِفُهُ أَكْثِرْ مِنْ تِلاَوَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ رَطِّبْ شَفَتَيْكَ بِالاِسْتِغْفَارِ؛ پس امام عليه السلام با خط خويش كه آن را مي شناختم نوشت: سوره «انا انزلناه»را بسيار تلاوت كن و لبانت را با آمرزش طلبي تر بگردان» (شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ج 2، ص 165).
نکته: اسماعيل بن سهل، یکی از راویان از امام جواد علیه‌السّلام می باشد؛ و نامش در اسناد 30 روایات آمده است (نک: خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۵۶).  

ب) پاسخ به جمعی از زائران بیت الله الحرام
شیخ حسین بن عبدالوهاب (زنده در نیمه دوم قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم هجری قمری در «عیون المعجزات» آورده است: هنگامى كه حضرت رضا عليه السّلام از دنيا رفت، با جمعى براى حجّ به مكّه رفتيم هشتاد نفر از فقهاى بغداد و ساير مردم كه براى انجام حجّ، بيرون آمده بودند به مدينه آمدند تا از نزديك با امام جواد عليه السّلام ديدار نمايند، در مدينه به خانۀ امام صادق عليه السّلام كه خلوت بود، وارد شدند، بر روى فرش بزرگى كه در آنجا گسترده شده بود، نشستند، آنگاه ديدند عبد اللّه بن موسى (ع) (عموى حضرت جواد عليه السّلام) آمد و در صدر مجلس نشست، شخصى اعلام كرد كه اين آقا، فرزند پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است، هر كس سؤال دارد از او بپرسد. چند مسأله از او سؤال شد، ولى او جواب نادرست داد، حاضران متحيّر و اندوهناك شدند و فقهاى مجلس، پريشان گشتند، تصميم گرفتند كه برخيزند و آن خانه را ترك كنند، و با خود مى‌گفتند: «اگر حضرت جواد عليه السّلام پاسخ سؤالات ما را مى‌دانست، عبد اللّه جواب نادرست به ما نمى‌داد، در اين هنگام ناگاه درى از جانب صدر مجلس، بازشد و موفّق (غلام و خدمتكار حضرت جواد عليه السّلام) وارد مجلس شد، و حضرت جواد عليه السّلام را نشان داد و گفت: «اين، ابو جعفر (حضرت جواد عليه السّلام) است» كه هم اكنون مى‌آيد، همۀ حاضران به احترام او برخاستند و به استقبالش شتافتند و به او سلام كردند، آن حضرت در حالى كه دو پيراهن در تن داشت، و عمّامه با دو تحت الحنك بر سر نهاده بود، و كفشى در پا نموده، وارد گرديد و نشست و همۀ حاضران در سكوت بودند، آنگاه صاحب مسأله برخاست و چند مسأله پرسيد، و امام جواد عليه السّلام جواب آنها را طبق حكم الهى بيان داشت، شيعيان خوش‌حال شدند، و او را مدح كرده و ستودند و گفتند: «عموى شما عبد اللّه، چنين و چنان، فتوا داد» ، حضرت جواد عليه السّلام فرمود: لا اله الاّ اللّه! اى عمو! در پيشگاه خدا بزرگ است كه در قيامت در برابرش توقّف كنى، او به تو بگويد چرا از روى جهل، در بين بندگانم فتوا دادى؛ با اينكه در ميان امّت كسى كه آگاهتر از تو بود، وجود داشت: «... يا عم! اتق الله! اتق الله! إنه لعظيم أن تقف يوم القيامة بين يدي الله عز وجل، فيقول لك: لم أفتيت الناس بما لاتعلم؟....» (نک: شیخ حسین بن عبدالوهاب، عیون المعجزات، بخش مربوط به معجزات امام جواد علیه السلام).

نکته: شيخ مفيد (ره) به نقل از على بن ابراهيم و بر خی دیگر از محدثان شیعه، با اندک تفاوتی به نقل همین خبر پرداخته اند (نک:  شيخ مفيد، الاختصاص: ص ١٠٢؛ ابن شعبه حرّانی، تحف العقول: ص ٤٥٧؛ مجلسی، بحار الأنوار: ج ٧٢، ص ٧١، ح ١٣؛ سید محسن أمین، أعيان الشيعة: ج ٢، ص ٣٥). 

جمع بندی تحلیلی
مصادیق ذکر شده، حاکی از این است که: امام جواد علیه‌السلام در دوره‌ای بحرانی، که با گسترش تهدیدهای سیاسی، فروپاشی ارزش‌های اخلاقی، و گسست فرهنگی در جامعه اسلامی همراه بود، با نگاهی ژرف و راهبردی، برکاتی فرهنگی پدید آورد که تا امروز الهام‌بخش است. از یک‌سو، با ترویج سبک زندگی دینی، الگویی عینی از زیستِ اخلاق‌مدار و متعادل ارائه کرد که تلفیقی از زهد، عقلانیت و کرامت انسانی بود؛ و از سوی دیگر، با ایفای نقش فعال در پاسخ‌گویی علمی به نیازهای شیعیان در اقلیم‌های گوناگون، نه‌تنها مرزهای دانش را گسترش داد، بلکه پایه‌های هویت فرهنگی و اعتقادی شیعه را تحکیم بخشید. مجموعه این تلاش‌ها، نشان‌دهنده آن است که امام جواد علیه‌السلام، در قامت پیشوایی الهی، فرهنگ را ابزار تمدن‌سازی دانست و با بصیرتی پیشرو، راهی را گشود که امروز نیز می‌تواند پاسخی روشن به نیازهای اخلاقی و فکری جامعه اسلامی باشد.