جایگاه تفکر و اندیشه در کلام و سیرهٔ حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| جایگاه تفکر و اندیشه در کلام و سیرهٔ حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)

نگارنده: «مبلغ نخبه حجت الاسلام احمد قاسمی»

***********

در ایام شهادت ام الائمه حضرت صدیقه کبری (سلام الله علیها) و با توجه به نیاز جامعه امروز ما به مقوله تفکر و اندیشه بیش از پیش معنوی برآن شدم تا جایگاه تفکر و اندیشه را در کلام و سیره حضرت زهرا سلام‌الله علیها باز خوانی نماییم باشد که ره توشه ای برای جوانان خوش فکر و با استعداد مان باشد.

مقدمه:
تفکر و اندیشه در منظومه معرفتی اسلام جایگاهی بنیادین دارد، به‌گونه‌ای که قرآن کریم در آیات متعدد (بیش از ۳۰۰ آیه) بشر را به تدبّر، تعقّل و تفقّه فرا می‌خواند. در این چارچوب، اهل‌بیت، عصمت و طهارت پیامبر(ص) به‌عنوان وارثان علم نبوی، از تجلی گاه عملی و نظری عقلانیت دینی‌ ویژه ای برخوردار هستند 
حضرت فاطمه زهرا(س)، به‌عنوان محور علم و عصمت و ولایت،(هم فاطمه و ابوهاو بعلها و بنوها) از نقشی محوری در تثبیت ارزش «تفکر» در سنت اسلامی برخوردار است. بررسی خطبه‌ها، احتجاجات، ادعیه و روایاتِ منسوب به ایشان نشان می‌دهد که «تفکر» در نگاه آن بانوی مطهر نه تنها ابزار شناخت حق، بلکه شرط دفاع از حقیقت و صیانت از هویت امت اسلامی است که ضمن نکاتی بدان اشاره می‌شود.

۱-نکته اول: تفکر به مثابه وظیفهٔ الهی در کلام حضرت زهرا(س) موج می زند

بررسی خطبهٔ فدکیه نشان می‌دهد که حضرت زهرا(س) با بهره‌گیری از آیات قرآن و روش استدلالی، مخاطبان را به بیداری عقلانی دعوت می‌کنند. ایشان با تلاوت این آیه: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ﴾ به‌روشنی نشان دادند که غفلت از تفکر و تدبّر، انحراف سیاسی و اجتماعی را رقم می‌زند. کاربرد آیه از سوی آن حضرت بیانگر این نکته است که تفکر نه یک امر توصیه‌ای، بلکه مسؤولیت شرعی و اجتماعی مسلمانان است.در خطبه، حضرت به جای توسل صرف به عاطفه، از استدلال قرآنی، قیاس تاریخی، نقد منطقی و تحلیل اجتماعی بهره می‌گیرند؛ نشان‌دهندهٔ اینکه دفاع از حق بدون عقلانیت و تفکر نقاد ممکن نیست.و همواره تفکر است که میدان دار مسائل دینی و سیاسی و اجتماعی برای دین ودر راه دین است

۲- نکته دوم عقل و علم به‌عنوان میراث پیامبر(ص) مطرح هستند 
در بخشی از خطبه می‌فرمایند:«وَإِنَّمَا نُورِّثُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالْعِلْمَ» این بیان تأکید دارد که میراث حقیقی نبوت، علم و حکمت است نه زر و زیور دنیا. با این نگاه، عقل‌محورترین تعریف از امامت/ولایت را ارائه می‌دهد: رهبری در اسلام نه به قدرت سیاسی، که به میراث معرفتی گره خورده است. خود جایگاه رفیع و منیع ولایت و رهبری امت اسلام را تشریح و تبیین می نماید

۳- نکته سوم : کاربست تفکر در دفاع از حق
حادثهٔ سقیفه و غصب فدک، صحنه‌ای بود که در آن حضرت زهرا(س) تفکر دینی را از حوزهٔ نظر به میدان عمل آوردند:

الف: عرصه نمونه عقلانی
ب: خطابه استدلال با قرآن و سنت
ج: اجتماع دعوت مردم به بازنگری و تفکر
د: سیاست نقد انحراف قدرت با منطق
ه: حقوق مطالبهٔ حق مشروع بر اساس نص و دلیل

حضرت نشان دادند تفکر مؤمنانه به معنای سکوت در برابر ظلم نیست؛ بلکه تفکر فعال، منتقد و احیاگر است.

۴- نکته چهارم: تفکر به‌مثابه بنیان تربیتی
بر اساس منابع حدیثی، حضرت زهرا(س) در تربیت حسنین(ع) و نیز در فضای محدود جامعهٔ آن دوران، بر تعلیم حکمت، فهم دین و بیداری عقلانی تأکید داشتند. نقل روایات تربیتی و دعای ایشان در حق اهل‌بیت و مسلمانان، محوریت نور معرفت و بصیرت را آشکار می‌ سازد

۵- نکته پنجم: در صحیفه فاطمیه و ادعیهٔ منقول، محورهای زیر در اندیشه فاطمی جلوه ویژه دارند:
*توجه به فهم باطنی قرآن
*طلب نور علم و هدایت
*پیوند میان عبادت و معرفت
این مضامین نشان می‌دهد که از منظر ایشان، عبادت بدون تفکر، به کمال نمی‌رسد

۶- نکته ششم: روش‌شناسی تفکر در مکتب فاطمی
ویژگی‌های روش عقلانی حضرت زهرا(سلام الله علیها):
*قرآن‌محوری استناد مستمر به آیات
*ترکیب عقل و نقل استدلال نقلی + قیاس عقلی
*نقد اجتماعی تحلیل رفتار جامعه و نخبگان
*اخلاق در اندیشه نقد همراه با کرامت و وقار
*هدف‌مندی تفکر برای تحقق عدالت و حق

این چارچوب نشان می‌دهد که مکتب فاطمی عقل‌گرا، ولی الهی‌محور و اخلاق‌مدار است. شاید بدین جهت باشد که پیامبر اورا (سیده نساء العالمین ) نامیدند. (مسند احمد حنبل ج ۶،ص)
حضرت زهرا(س) در بیانی فرموده‌اند : ان التفکر فی امر الله افضل العباده. (بحارالانوار ج۴۳ ،ص )۷۸ یعنی عبادت بدون اندیشه و تفکر ، ناقص و بی روح است و تفکر در راه خداوند افضل عبادات است. در واقع تفکر مقدمه ایمان و رشد عقل است (التفکر تنمیه العقل).

۷- نکته هفتم: تفکر و اجتماع در اندیشه و مکتب فاطمی جایگاهی ویژه دارد.

حضرت در نقد جامعهٔ پس از پیامبر ( صلی الله علیه وآله ) می فرمایند :حتی إذا قبض الله رسوله رجع قوم علی الاعقاب: مردم در اثر بی فکری سریعا به جاهلیت بازگشتند. (احتجاج طبرسی ، ج ۱،ص ۱۳۳) نبود فکر سقوط اجتماعی بهمراه دارد.

۸- نکته هشتم: عبادت شبانه حضرت زهرا(س) و تفکر و اندیشه 
حضرت شب ها به عبادت و تفکر می پرداختند و نور از خانه اشان منتشر دیده می‌شد و جالب آنست که امام حسن ( ع) وقتی از مادر طلب دعا می‌فرمایند با این کلام فکر برانگیز رو برو می‌شوند (الجار ثم الدار) اول همسایه بعد اهل خانه. (کشف الغمه ،ج۲ ،ص۹۵)
کمیت هم در اشعار خود راجع به حضرت زهرا (سلام‌الله علیها ) دارد:
بنت النبی ام العری والنهی
معدن فکر و هدی وتقی

نتیجه‌گیری
تحلیل منابع نشان می‌دهد که حضرت فاطمه زهرا(س) نه تنها مبلغ تفکر بودند بلکه مجسمهٔ تفکر وحیانی و بیداری اجتماعی به شمار می‌روند. ایشان عقل را ابزار شناخت خدا، و تفکر را شرط تداوم عدالت و امامت می‌دانستند. نگاه ایشان می‌تواند در جهان معاصر، که از یک‌سو گرفتار جمود دینی و از سوی دیگر اسیر تجدد بی‌ریشه است، الگوی «عقلانیت معنوی» باشد؛ عقلانیّتی که:
به وحی متصل است
حقیقت را هدف می‌گیرد
ظالم را نقد می‌کند
و جامعه را به آگاهی و آزادی دعوت می‌نمای

منابع 
بلاغات النساء
ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 16
الکافی، باب حجّة و علم
بحار الأنوار، ج 43
مجموعهٔ الصحیفة الفاطمیة