مجلس یازدهم- مهارت های رویارویی با خشم

مقدمه

از جمله بيماري هاي خطرناك اخلاقي، خشم و عصبانيت است. فاجعه اي كه اين صفت نکوهیده مي آفريند، غيرقابل انكار است؛ تا آنجا كه در روايات از خطرناك ترين حربه هاي شيطان خوانده شده، كليد تمام بدي ها و آتش سوزاني است كه فرد خشمگين و اطرافيان او را مي سوزاند. چه بسا جنايت ها، بي رحمي ها، قتل ها، نقص عضوها و فروپاشي خانواده ها كه در پرتو اين صفت ناپسند صورت مي گيرد. نگاهي به صفحات حوادث روزنامه ها، گواه اين مطلب است. امام علي-علیه السلام- فرمود: إيّاكَ وَ الغَضَب فَاَوَّلُهُ جُنُونٌ وَ آخرُهُ نَدَمٌ؛[1] از خشم بپرهيز كه ابتدای آن جنون است و آخرش پشيماني.

برخي حكما گفته اند: غضب، همچون كشتي طوفان زده است كه موج هاي عظيم دريا آن را به هر طرف مي افكند و كنترل آن، نياز به مهارت هاي لازم دارد. لازم به ذكر است خشم به عنوان حالت نفساني يكي از صفات آدمي است كه خداي متعال در نهاد آدمي به وديعه گذاشته است و از آن در موقعيت هايي مانند مبارزه با دشمن بايد استفاده شود.

مطابق آيات قرآن كريم مسلمان واقعي و پيرو راستين رسول گرامي اسلام در برابر دشمنان شديد و سرسخت است اما در ميان مؤمنان مهربان است: وَ الَّذينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ؛[2] و كسانى كه با اويند، در برابر كافران سرسخت و در ميان خود مهربانند. بديهي است آنچه به عنوان خشم و غضب در آموزه هاي ديني مورد نكوهش قرار گرفته است، خشم و عصبانيت در تعامل با برادران ايماني است. نويسنده نيز با همين روي كرد بحث را مطرح نمود و در اين نوشتار، ضمن بیان عوامل و زمینه های بروز خشم در آدمی، به مجموعه اي از راهكارهاي كنترل غضب اشاره مي شود.

تعريف خشم

خشم، یک واکنش احساسی خودبه خود در برخورد با تهدید حقیقی یا خیالی است که انرژی و انگیزه ای برای از میان برداشتن تهدید ایجاد می کند.[3] خشم، حالتی نفسانی و درونی است که آدمی را به رفتاری پرخاشگرانه و غلبه بر دیگری وادار می کند. خشم، از خطرناک ترین حالات انسان است که اگر رها شود، گاه به شکل نوعی جنون و دیوانگی و از دست دادن هر نوع کنترل بر اعصاب خودنمایی می کند و موجب بروز بسیاری از تصمیم های خطرناک و جنایاتی می شود که آدامي یک عمر باید جریمۀ آن را بپردازد.

عوامل و زمینه های خشم

غضب و خشم، پدیدۀ روحی پیچیده ای است که از عوامل و انگیزه های فراوانی سرچشمه می گیرد. شناخت زمينه ها و انگيزه هاي غضب، راه هاي درمان آن را همواره مي سازد. در اینجا به برخي عوامل خشم اشاره مي کنیم.

1. حسد و کینه توزی

از عوامل خشم، کینه توزی است. افراد کینه توز، عقده هایی را درون خویش ذخیره می کنند که با کمترین حادثه، به خشم می انجامد. امام علی-علیه السلام- فرمود: الْحِقْدُ مَثَارُ الْغَضَب ؛[4] سبب برانگیخته شدن خشم، کینه توزی است.

2. قضاوت های عجولانه

در زندگی فردی و اجتماعی، همه روزه اخبار ناراحت کننده ای به انسان می رسد. در این اوقات، اگر آدمی فوراً به قضاوت بنشیند، آتش خشم در دل او شعله ور می شود و گاه دست به کارهای زشت و خطرناکی می زند؛ اما چه بسا پس از تحمل و تحقیق، می بیند اصل خبر نادرست یا حداقل ناقص بوده و اگر صبر می کرد، هرگز خشمگین نمی شد. امام علی-علیه السلام- فرمود: مِنْ طَبَائِعِ الْجُهَّالِ التَّسَرُّعُ إِلَى الْغَضَبِ فِي كُلِّ حَال؛ [5] از خصلت هاى نادانان، شتاب كردن به خشم در هر حالى است.

3. حرص و دنیاپرستی

افرادی که عشق و دلباختگی به دنیا وجودشان را پر کرده و حرص و آز در درون جانشان لانه گزیده، کمترین مزاحمت نسبت به منافع خویش را تحمل نمی کنند و به سرعت برمی آشوبند. این گونه افراد، اغلب خشمگین و عصبانی هستند.

4. عجب و خودخواهی

یکی دیگر از اسباب خشم، عُجب و خودخواهی است. این سبب، گاهی در انسان هایی که به ظاهر وارسته هستند نیز ظاهر می شود. عجب، آن است که آدمي خود را به جهت کمالاتی که دارد، بزرگ بشمارد! این افراد، هیچ گاه خویشتن را مقصر نمی دانند و همیشه خود را بالاتر از دیگران می پندارند.

5. کمی ظرفیت

افرادی که دارای روح بزرگ و فکر گسترده هستند، حوادث تلخ را درون جان خود تحمل می کنند؛ ولی افراد کم ظرفیت، با کمترین ناملایمتی برمی آشوبند و گاه به زمین و زمان بد می گویند.

6. سایر عوامل

از دیگر عوامل و زمینه های خشم، می توان به: دردها، گرسنگی و تشنگی، احساس سرما و گرما، بی خوابی، محرومیت، تبعیض، ضعف و ناتوانی، تهدیدهای سخت، خودنمایی، بیماری، استهزا، جروبحث، سرزنش، عیبجویی، مخاصمه، شوخی های بیجا، کم حوصلگی و نیز دیدن صحنه های خشونت آمیز، اشاره کرد.

پیامدهای خشم

خشم، آثار و پیامدهای بسیاری دارد. امام صادق-علیه السلام- فرمود: الْغَضَبُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَر؛[6] خشم، کلید هر شر و بدی است.

به معرفی چند نمونه از آثار خشم می پردازیم:

1. سقوط از منزلت انساني

خشم، قدر و منزلت آدمي را در دید مردم کاهش می دهد و او را خوار می سازد. امام علی-علیه السلام- فرمود: الْغَضَبُ يُرْدِي صَاحِبَهُ وَ يُبْدِي مَعَايِبَه؛ [7] خشم، صاحب خود را به پستی می کشاند و عیب های او را آشکار می سازد.

2. برانگیختن کینه ها

انسانی که هنگام غضب از انتقام ناتوان باشد، چاره ای ندارد جز اینکه خشم خود را فرو برد. خشم، به باطن برمی گردد و عقده درونی ایجاد می کند و به کینه تبدیل می شود. بنابراین، کینه، از ثمرات خشم است و در عین حال، چندین اثر ناپسند را به ارث می گذارد؛ از جمله: قطع رحم، دروغ، غیبت، افشای سرّ و هتک حرمت. امام علی-علیه السلام- فرمود: الْغَضَبُ يُثِيرُ كَوَامِنَ الْحِقْدِ؛[8] خشم، کینه های نهفته را برمی انگیزاند.

3. سلب آرامش

خشم، آرامش روحی را از بین می برد. ادامه این حالت، موجب تنهایی و افسردگی می شود.

4. عدم کنترل رفتار و گفتار

در هنگام هیجان غضب، عقل توان قضاوت خود را از دست مي دهد و انسان دیوانه وار حرکاتی را انجام می دهد که نه تنها مایۀ تعجب اطرافیانش می گردد، بلکه خود او نیز پس از فرونشستن آتش غضب، از کارهایی که در آن حال انجام داده، در تعجب و وحشت فرو می رود. در آن حال، گاهی دیوانه وار به کسی، حتی نزدیک ترین دوستان خود حمله می کند، می زند، درهم می شکند، می کوبد و ویران می کند؛ درست مانند یک دیوانۀ خطرناک.

امام علی-علیه السلام- فرمود: لَا أدَبَ مَعَ غَضَب ؛[9] هنگام خشم و غضب، ادبی وجود ندارد.

آثار بی ادبی، در زبان و اعضا ظاهر می شود؛ مانند: فحش و ناسزا، بدگویی، تحقیر دیگران یا تهمت زدن.

5. دوری از مردم

از آنجا که انسان موجودی اجتماعی است، کردار و گفتار او در اطرافیانش تأثیر می گذارد. آدمي، همواره در کنش و واکنش با دیگران است که در این تأثیر متقابل، ممکن است عده ای از افراد جامعه از انسان دور شوند و یا عده ای جذب او گردند. یکی از عوامل دفع کنندۀ دیگران، خشم و غضب بیجاست که موجب سردی روابط آدمي با دیگران می شود.

امام علی-علیه السلام- فرمود: بِئْسَ الْقَرِينُ الْغَضَبُ يُبْدِي الْمَعَايِبَ وَ يُدْنِي الشَّرَّ وَ يُبَاعِدُ الْخَيْرَ؛[10] خشم و غضب، همنشين بدی است؛ عيب ها را ظاهر و شرّ را نزديك مى سازد و خير را دور مى گرداند.

6 . رفتارهای خشن اجتماعی

در بررسی های جنایی، آنچه بیشتر به چشم می خورد و عامل اصلی ارتکاب جرایم و جنایات محسوب می شود، خشم است. سرچشمۀ قتل، قطع عضو، ضرب و جرح و جنایات دیگر، معمولاً خشم و عصبانیت است. امام صادق-علیه السلام- فرمود: أَيُّ شَيْ ءٍ أَشَدُّ مِنَ الْغَضَبِ إِنَّ الرَّجُلَ يَغْضَبُ فَيَقْتُلُ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ وَ يَقْذِفُ الْمُحْصَنَة؛[11] مگر چيزى مهم تر از غضب و تندخویى مي باشد؟ مردى غضب مي كند و در حال غضب، آدم مي كشد و مرتكب قتل حرام مي گردد و يا اينكه در اثر تندى، زنان پارسا را قذف مي كند و آنها را به زنا متهم مي نمايد.

7. فساد ایمان

غضب، موجب تباهی و فساد ایمان است؛ زیرا افراد عصبانی، نه تنها مرتکب گناهانی می شوند که با ایمان سازگار نیست، بلکه گاهی به مقدسات جسارت می کنند.

پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله- فرمود: الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْإِيمَانَ كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَل؛[12] غضب، ايمان را فاسد مي كند؛ همان گونه كه سركه عسل را فاسد مي سازد.

8 . نزدیک شدن به جهنم

پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله- فرمود: مَا غَضِبَ أَحَدٌ إِلَّا أشْفَى عَلَى جَهَنَّم؛ [13] هیچ کس غضب نمی کند، مگر اینکه به جهنم نزدیک می شود.

9. ازبین رفتن منطق

غضب، منطق انسان را خراب می کند و به گزافه گویی و باطل گویی وا می دارد. اگر شخص غضبناک در مقام قضاوت باشد، به یقین داوری صحیح نخواهد کرد. امام علی-علیه السلام- فرمود: شِدَّةُ الْغَضَبِ تُغَيِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مَادَّةَ الْحُجَّةِ وَ تُفَرِّقُ الْفَهْم ؛[14] شدت غضب، سخن را تغيير مى دهد و زبان را قطع مى كند و فهم را از آدمى مى گيرد.

10. آشکارشدن عیوب پنهانی

یکی دیگر از پیامدهای زشت غضب، آشکارشدن عیوب پنهانی است؛ زیرا در حال عادی، هرکس خود را کنترل می کند تا عیوب خویش را پنهان دارد و آبرویش را حفظ کند؛ اما هنگامی که آتش خشم شعله ور می شود، پرده ها کنار می رود و کنترل عقل برداشته می شود و عیوب مخفی آشکار می گردد و آبروها بر باد می رود.

11. کج خلقی و درشت خویی

یکی دیگر از آثار خشم، کج خلقی و درشت خویی در رفتار و گفتار است. کسانی که به این صفت مبتلا هستند، همیشه ترش رو و عبوس اند و گویا با همه و حتی خودشان قهرند. این صفت ناپسند، هم از نظر شرع و هم از نظر عقل، زشت و نکوهیده است.

مولوي گويد:

چون ز خشم آتش، تو در دل ها زدي
مايه نار جهنم آمدي

آتشت اينجا چو آدم سوز بود
آنچه از وي داد، مردافروز بود

آتش تو قصد مردم مي كند
نار كز وي زاد بر مردم زند[15]

راهکارهای مقابله با خشم

برای مقابله با زمينه ها و اسبابي كه موجب هيجان غضب مي شود و نیز دوري از ضعف نفس و تقويت روح صبر در وجود خویش، راهکارهای متعددی وجود دارد که ما را برای کنترل خشم و دستیابی به صفت نیکوی بردباری یاری می رساند. مهم ترین راهکارها عبارت اند از:

1. توجه به پیامدهای خشم

توجه به آثار خشم و صبر می تواند در دوری از خشم به ما کمک کند. آری، خشم، زندگی را سخت می کند و تکرار این رفتار باعث می شود که انسان از روی عادت به آن روی آورد و به مشکلات عدیده ای دچار گردد. امام علی-علیه السلام- فرمود: الْغَضَبُ نَارٌ مُوقَدَةٌ مَنْ كَظَمَهُ أطْفَأَهَا وَ مَنْ أطْلَقَهُ كَانَ أوَّلَ مُحْتَرَقٍ بِهَا؛[16] خشم، آتش افروخته ای است که هرکس آن را فروخورد، آتش را خاموش ساخته و هرکس آزادش گذارد، خودش اولین کسی است که بدان آتش می گیرد.

در مقابل، کسی که خشم خود را فرو نشاند، فرجام خوبی دارد. امام علی-علیه السلام- فرمود: كْظِمِ الْغَيْظَ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ تَجَاوَزْ مَعَ الدَّوْلَةِ تَكُنْ لَكَ الْعَاقِبَة؛[17] هنگام غضب، خشم خود را فرو خور و هنگام قدرت، از گناه مردم درگذر و انتقام نگیر تا عاقبتی نیکو داشته باشی.

مردی خدمت رسول اکرم-صلی الله علیه و آله- آمد و عرض کرد: مرا چیزی بیاموز. حضرت فرمود: برو و خشمگین مشو. مرد به توصیه پیامبر بسنده کرد و نزد قوم خویش رفت؛ درحالی که میان آنها و گروهی دیگر، جنگی رخ داده بود. او در جمع قوم خود قرار گرفت و سلاحی برداشت. ناگهان به یاد سخن پیامبر-صلی الله علیه و آله-افتاد و سلاح خویش را کنار نهاد. آن گاه میان گروه دشمن آمد و گفت: متعهد می شوم هر خسارتی را که به شما رسیده، جبران کنم. هنگامی که آنها چنین مردانگی از او دیدند، گفتند: ما به جوانمردی سزاوارتریم. و این گونه، جنگ آنان از میان رفت.[18]

شخصي خدمت امام صادق-علیه السلام- رسيد و عرض كرد: بين من و خانواده اي، درگيري روي داده و مي خواهم نزاع را ترك كنم؛ اما اطرافيانم مي گويند ترك نزاع، براي تو ذلّت است. امام فرمود: إنَّما الذَّليلُ الظّالمُ؛ همانا ذليل، کسی است که ستمکار باشد. پس به وسوسه ها اعتماد نكن.[19]

2. تحمیل به نفس

عادت به رفتارهای سالم، انسان را از رفتارهای ناسالم باز می دارد. امام علی-علیه السلام- فرمود: ضَادُّوا الْغَضَبَ بِالْحِلْم؛ [20] با حلم و بردباری، با خشم مقابله کنید.

قرآن درباره مؤمنان مي فرمايد: وَ الَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُون؛[21] [اهل ايمان] کسانی اند که از گناهان بزرگ و منکرات پرهیز می کنند و هرگاه خشمناک شوند، درمی گذرند.

مؤمنان نیز به خشم دچار می گردند؛ اما در موضع غضب، اختيار خویشتن را از دست نمي دهند و به اعمال ناپسند دست نمي زنند؛ بلكه نفس خویش را به صبر وامی دارند و با عفو و گذشت، كينه ها را از دل می زدایند و اجازه نمی دهند که روابط اجتماعي شان با برادران دینی، به دشمنی و دوری بینجامد.

3. تغییر موقعیت

تغییر موقعیت، زمینه ای را فراهم می سازد تا تمرکز فرد بر موضوع برانگیزنده خشم از بین برود و کنترل غضب آسان تر شود. بنابراین، مراد از تغییر موقعیت، تغییری است که به آرامش و صبر می انجامد.

امام صادق-علیه السلام- فرمود: أيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيَجْلِس؛ [22] هر مردی که خشمگین شد، در حالی که ایستاده است، بر زمین بنشیند.

گاهی لازم است انسان صحنۀ بحث و جدل را ترک کند تا از شدت خشمش جلوگیری شود. تغییر موقعیت ها، از آفات فراوانی جلوگیری می کند. افزون بر اینکه همیشه پیشگیری، از درمان آسان تر است. امام علی-علیه السلام- فرمود: امْلِكْ حَمِيَّةَ نَفْسِكَ وَ سَوْرَةَ غَضَبِكَ وَ سَطْوَةَ يَدِكَ وَ غَرْبَ لِسَانِكَ وَ احْتَرِسْ فِي ذَلِكَ كُلِّهِ بِتَأخِيرِ الْبَادِرَةِ وَ كَفِّ السَّطْوَةِ حَتَّى يَسْكُنَ غَضَبُكَ وَ يَثُوبَ إِلَيْكَ عَقْلُكَ؛[23] حميّت نفس خویش، تندى خشم خود، حمله كردن دست و تيزى زبان خویش را مالک شو و به واسطه تأخیرانداختن تندى نمودن و بازداشتن از حمله آوردن خود را در همه این حالات نگاه دار؛ تا اينكه خشمت آرام شود و عقل به سویت بازگردد.

پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله-به امام علی-علیه السلام- فرمود: يَا عَلِيُّ لَا تَغْضَبْ فَإِذَا غَضِبْتَ فَاقْعُدْ وَ تَفَكَّرْ فِي قُدْرَةِ الرَّبِّ عَلَى الْعِبَادِ وَ حِلْمِهِ عَنْهُم؛ [24] ای على! غضب نكن. هرگاه خشمگين شدى، بر زمين بنشين و بينديش كه چگونه خداوند بر بندگان قدرت دارد و حلم مى كند.

4. وضوساختن

پیامبر یکی از راه های مهار خشم را وضوگرفتن دانسته و فرموده: همانا خشم، از شیطان است و شیطان، از آتش آفریده شده است و آتش، با آب خاموش می شود. پس هرگاه فردی از شما خشمگین شد، وضو بگیرد. [25]

5. دعا و درخواست از خداوند

هنگام غضب که وضعیت عادی فرد بر هم می خورد، باید از امدادهای الهی بهره بگیرد. امام صادق-علیه السلام- فرمود: هنگام غضب، این دعا را بخوان:

اللَّهُمَّ أذْهِبْ عَنِّي غَيْظَ قَلْبِي وَ اغْفِرْ لِي ذَنْبِي وَ أجِرْنِي مِنْ مَضَلَّاتِ الْفِتَنِ أسْأَلُكَ بِرِضَاكَ وَ أعُوذُ بِكَ مِنْ سَخَطِكَ أسْألُكَ جَنَّتَكَ وَ أعُوذُ بِكَ مِنْ نَارِكَ أسْألُكَ الْخَيْرَ كُلَّهُ وَ أعُوذُ بِكَ مِنَ الشَّرِّ كُلِّهِ اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِي عَلَى الْهُدَى وَ الصَّوَابِ وَ اجْعَلْنِي رَاضِياً مَرْضِيّاً غَيْرَ ضَالٍّ وَ لَا مُضِل؛ [26]

خداوندا! خشم دلم را ببر و گناهم را ببخش و از فتنه هاى گمراه كننده در امانم دار. از تو خشنودى ات را مي طلبم و از خشمت به تو پناه مي برم. بهشتت را مسئلت دارم و از دوزخت به تو پناهنده مي شوم و همه خيرها را از تو مي خواهم و از همه شرور به تو پناه مي جویم. خداوندا! مرا بر هدايت و صواب ثابت بدار و از خودت خشنود بدار و هم مورد خشنودى خویش قرار ده؛ بى آنكه گمراه و گمراه كننده باشم .

همچنین فرمود: هرگاه یکی از شما خشمگین شد، بگوید: أعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ لِأنَّ الْغَضَبَ مِنَ الشَّيْطَان؛ [27] از دست شيطانِ رانده شده از رحمت خدا به خدا پناه مى برم؛ چون خشم، از جنود شيطان است.

6 . عدم معاشرت با افراد خشمگین

عدم همنشینی با کسانی که عصباني مزاج هستند، می تواند از تأثیرپذیری طبیعت و روح آدمی از خشم آنان، جلوگیری نماید.

7. مطالعه زندگی افراد صبور

مطالعۀ زندگی اشخاص بردبار و صبور، همچون انبیای الهی، معصومان-علیه السلام-، پیروان واقعی آنان و یا انسان های بزرگ تاریخ، به تدریج باورها و گفتارها و هیجان های آدمی را جهت مثبت می بخشد. به ذکر دو نمونه از سیره نیکوی بزرگان اشاره می کنیم.

روزى يكى از خدمتكاران امام سجاد-علیه السلام- موقع شست وشوى سر و صورت حضرت، ظرف آب از دستش افتاد و سر امام را زخمى كرد. حضرت به او نگاهى كرد. دريافت كه امام ناراحت شده است. بی درنگ گفت: وَالكاظِمينَ الغَيظ. امام فرمود: خشم خود را فرو بردم. او دوباره گفت: وَالعافينَ عَنِ النّاس. امام فرمود: تو را عفو كردم. خدمتكار گفت: وَاللّهُ يُحِبُّ المُحسِنين. امام فرمود: در راه خدا آزاد هستى.[28]

همچنین نقل است که روزی مالک اشتر از بازار کوفه می گذشت. یک بازاری که آنجا نشسته بود و او را نمی شناخت، آشغالی را بر سر و صورت مالک انداخت. مالک اعتنا نکرد و رد شد. شخصی به بازاری گفت: آیا او را می شناسی؟ گفت: نه، مگر او که بود؟ گفت: مالک اشتر، سپهسالار لشکر علی-علیه السلام-. آن مرد بدنش به لرزه افتاد و گفت: پیش از اینکه دربارۀ من تصمیمی بگیرد، بروم و عذرخواهی کنم. مرد به دنبال مالک رفت و دید که وارد مسجد شد و شروع به نمازخواندن کرد. پس از اتمام نماز، نزد مالک رفت و عذرخواهی کرد. مالک گفت: به خدا قسم! به مسجد نیامدم، جز برای اینکه دو رکعت نماز بخوانم و دربارۀ تو دعا کنم که خدا از گناه تو بگذرد و تو را هدایت کند.[29]

8 . سکوت

بایسته است که انسان هنگام خشم، سکوت کند و تصمیمی نگیرد و اگر خشم او بسیار است، به خود وعده دهد که یک ساعت دیگر یا زمان دیگر انتقام می گیرد. با این وعده، حس انتقام خود را کنترل کرده، سرانجام مثل آب جوشی که اگر مدتی بماند، سرد می شود، خشم او نیز کنترل شده، فروکش می کند.

9. ذکر و یاد خدا

یکی از راه های کنترل خشم که در روایات بر آن تأکید شده، ذکر خداست. در روایت آمده است: هنگامی که عصبانی می شوید، بگویید: أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم .[30]

در بعضی احادیث آمده است که هنگام غضب، ذکر لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلا بِاللهِ العَلِيِّ العَظيم بگویید تا خشم شما فروکش کند.[31]

امام صادق-علیه السلام- فرمود: خداوند به يكي از انبيا وحى كرد: در وقتى كه غضبناك گرديدى، مرا ياد كن تا من هم تو را در وقت غضبم ياد كنم و تو را هلاك نسازم. [32]

ياد خدا علاوه بر اينكه آتش خشم را خاموش مى كند، موجب آرامش انسان و نیل به رحمت الهی مى شود.

10. موارد ديگر

راهکارهای دیگری نیز برای کنترل خشم وجود دارد که ذیل به آنها اشاره می کنیم:

ـ باور كنيد مى توانيد خشم خودتان را مهار نمایید.

ـ بدانيد گذشت از كسى كه موجب خشم شما شده، نويد يك زندگى تازه است. ازاين رو، عفو، نه تنها هديه به ديگران و افراد جامعه است، بلكه هديه به خود شماست.

ـ خشم، فرصت طلب است و در بدنى كه خسته، فرسوده و بيمار است، به آسانى جان مى گيرد. در نتيجه، به منظور اداره و كنترل خشم، به اموری همچون: خواب منظم، غذاى خوب، لذت از اوقات فراغت، ورزش، تفريح، عبادات و معنويات نيازمندیم.[33]

ـ هنگامى كه عصبانى مى شويد، در خودتان يك تغيير حالت فيزيكى ايجاد نمایيد؛ مثلاً مقدارى قدم بزنيد و سعى كنيد در آن لحظات تصميم نگيريد. اگر آب در دسترس شماست، مقدارى آب خنك ميل كنيد و دست و صورت خود را با آن شست وشو دهيد.

ـ هنگام عصبانيت يا بى حوصلگى و كسالت، دوش آب ولرم بگيريد.

ـ چند لحظه دراز بكشيد و چشمان خویش را ببنديد و ماهيچه هاى خود را شل كنيد تا آرامش عضلانى پيدا كنيد.

ـ به خودتان تلقين كنيد كه اتفاق خاصى نيفتاده است.

ـ هميشه فضاى ذهنى و روانى خود را براى شنيدن و دريافت رفتارهاى نابجا و خلاف انتظار، آماده سازيد؛ به اين معنا كه هميشه منتظر باشيد ديگران با شما، به بدترين شكل برخورد كنند. اگر كسى مدتى چنين كند، به تدريج صفت حلم در او به وجود مى آيد و علاوه بر اين، اخلاقی نیکو می باید و خود را براى تحمل هر رویدادی آماده مى كند.

ـ از شخصيت قائل شدن بيش از اندازه براى خود بپرهيزيد و به سراغ رفتارهاى متواضعانه بروید، همانند: پيشي در سلام، همنشينى مناسب با افراد پايين تر، ابراز ارادت به كوچك ترها، مصافحه و احوالپرسى، تفريح و صحبت با ديگران.

ـ وقتى با امور خشم آفرين مواجه هستيد، براى مدتى، مثلاً حدود 10 تا 15 دقيقه، راه هاى دريافت حسى خود را مسدود کنید؛ برای مثال، جلوى گوش خود را بگيريد و چشمان خویش را ببنديد و سرتان را پايين بيندازيد تا عوامل تنش زا تحت كنترل شما درآيند و موجب تحريك بيشترتان نشوند.

ـ براى رفتارهاى خلاف انتظار ديگران، توجيه مناسبى داشته باشيد و آنها را مقصر قلمداد نكنيد؛ مثلاً بگوييد: خودم از اين فرد بدتر رفتار مى كنم، اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است و... .

ـ با افراد حليم و صبور معاشرت كنيد و از دوستى با افراد تندخو بپرهيزيد.

ـ به پیامدهای خشم و برکات حلم توجه نمایید و روايات و آثارى را كه در نکوهش غضب رسيده، مطالعه کنید.[34]

امام صادق-علیه السلام- فرمود: مَنْ كَفَّ غَضَبَهُ سَتَرَ اللَّهُ عَوْرَتَه؛ [35] هرکس خشم خود را باز دارد، خداوند عیبش را می پوشاند.

مردی از پیامبر-صلی الله علیه و آله- خواست تا او را توصیه ای کند. حضرت فرمود: خشم مکن. باز درخواست خود را تکرار کرد و حضرت دوباره فرمود: خشم مکن. سپس حضرت فرمود: لَيْسَ الشَّدِيدُ بِالصُّرَعَةِ إِنَّمَا الشَّدِيدُ الَّذِي يَمْلِكُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَب ؛[36] قهرمان، آن نیست که حریف خود را به زمین بزند؛ بلکه قهرمان، کسی است که هنگام خشم بر اعصاب خویش مسلط باشد.

چوخشم آری مشو چون آتش تیز
کز آتش، بخردان را هست پرهیز[37]

 

منبع: ره توشه رمضان 1394

 

پی نوشت:

---------------------------------

* پژوهشگر و از مبلّغان نخبه دفتر تبليغات اسلامي.

[1]. تمیمی آمدی، غرر الحكم ودرر الکلم، ح 2635.

[2]. سوره فتح، آيه 29.

[3]. رنوا پیوریفوی، غلبه بر خشم، ترجمه مهدی قراچه داغی، ص 3.

[4]. تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 299.

[5]. همان، ص 302.

[6]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 266.

[7]. تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 302.

[8]. همان، ص 303.

[9]. همان.

[10]. همان.

[11]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 274.

[12]. همان، ص 266.

[13]. همان، ص 267.

[14]. همان، ج 68، ص 428.

[15]. جلال الدین محمد مولوی، مثنوي معنوي، دفتر سوم، ص 553.

[16]. تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 303.

[17]. همان، ص 246.

[18]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 277؛ کلینی، الکافی، ج 2، ص 304: قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِيِّ-صلی الله علیه و آله- يَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنِي قَالَ اذْهَبْ وَ لَا تَغْضَب .

[19]. محمدتقي فلسفي، شرح و تفسیر دعای مكارم الأخلاق، ص 64.

[20]. تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 285.

[21]. شوري، آیه 37.

[22]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 272.

[23]. تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم ودرر الکلم، ص 302.

[24]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 74، ص 69 .

[25]. ابوالقاسم پاينده، نهج الفصاحه، ص 286: أَنَ الْغَضَبَ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ أَنَ الشَّيْطَانَ خُلِقَ مِنَ النَّارِ وَ إِنَّمَا يُطْفِئُ النَّارَ الْمَاءُ فَإِذَا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَتَوَضَّأْ.

[26]. طبرسی، مکارم الأخلاق، ج 1، ص 350.

[27]. ابن ابی فراس، مجموعة ورّام، ج 1، ص 123.

[28]. ر.ك: مکارم شیرازی و دیگران، تفسير نمونه، ج 3، ص 98.

[29]. فلسفه اخلاق، ص 39.

[30]. شیخ عباس قمی، سفينة البحار، ج 3، ص 798.

[31]. حسین بروجردی، جامع أحادیث الشیعه، ج 13، ص 472، ح 1289.

[32]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 73، ص 276.

[33]. روزنامه جمهورى، 24/1/85.

[34]. ر.ك: محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، ج 9، باب غضب و ج 3، باب حلم؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج 71.

[35]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 70، ص 264.

[36]. ابوالقاسم پاينده، نهج الفصاحه، ص 658، ح 93.

[37]. ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی.