تأثیر بازی‌های رایانه‌ای بر سلامت جسمی و روانی کودکان

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| بازی مهم‌ترین نیاز کودک است که نقش مهمی در رشد و تربیت او دارد. گسترش روزافزون فن‌آوری سبب شده امروزه بازی‌های رایانه‌ای جایگزین بازی‌های واقعی شوند. گرچه تأثیرات مثبت برخی از بازی‌های رایانه‌ای مناسب، سبب افزایش مهارت‌ها و توانمندی‌های جسم و روان کودکان می‌شود؛ اما نگرانی‌هایی دربارۀ بازی‌های رایانه‌ای نامناسب وجود دارد؛ چراکه در ساخت آنها با توجه به اهداف تجاری و مقاصد سیاسی، از عناصر تخریب‌کننده سلامتِ بازی‌کننده استفاده می‌شود.
خانواده‌ها باید ضمن شناخت تأثیرات بازی‌ها، ارتقای سطح آگاهی و سواد رسانه‌ای، نسبت به الزام خود و کودکان به رعایت فرهنگ استفاده صحیح از بازی‌های رایانه‌ای اقدام کنند.
در این نوشتار تلاش شده بازی و آثار منفی بازی‌های رایانه‌ای بر سلامت روان و جسم کودکان بررسی شود.
بایستگی بازی کودکان از دیدگاه اسلام
از نظر اسلام بازی در جایگاه یکی از نیازهای طبیعی کودک، زمینه‌ساز تربیت، یادگیری مهارت‌های زندگی و برعهده‌گیری مسئولیت‌های بزرگ در آینده است؛ بنابراین شناخت تأثیرات انواع بازی‌ها بر سلامت و رشد کودک اهمیت فراوانی دارد.
با توجه به تأثیر بازی‌های رزمی و استقامتی در تقویت جسم و روان کودکان، در بسیاری از روایات نیز به آموزش بازی‌هایی همانند تیراندازی، شنا، اسب‌سواری و ... سفارش شده است. پیامبر می‌فرمایند: «عَلِّموا أولادَکُمُ السِّباحَةَ وَالرِّمایَةَ»؛[1] به فرزندان خود شنا و تیراندازى بیاموزید.
گفتنی است ورزش و ابزار بازی بر اساس شرایط زمانی تغییردادنی است و می‌توان برداشت از احادیث را با توجه به نیاز روز گسترش داد. «برای نمونه باید مفهوم اسب‌سواری یا حتی شترسواری را توسعه داد؛ به گونه‌ای که شامل چرخ‌سواری، موتورسواری و تمرین رانندگی هم بشود».[2]
آثار منفی بازی‌های رایانه‌ای
الف) آثار منفی بازی‌های رایانه‌ای بر سلامت روان کودک
بازی‌های رایانه‌ای بر حسب نوع و محتوا منجر به ‏بروز آسیب‌هایی در روان کودکان می‌شوند که در این بخش به آنها پرداخته می‌شود.
1. وابستگی
جذابیت بازی‌های رایانه‌ای، نظارت‌نداشتن والدین، تجربه لحظات هیجان‌انگیز، تنهایی و عدم خودنظارتی از جمله افراط‌گری‌ در انجام بازی‌های رایانه‌ای هستند. گرچه بعضی از کودکان در مراحل اولیه بازی‌ها، به‌ویژه‌ در سبک‌های خشونت‌آمیز، شاید به دلیل ترس و استرس از بازی روی‌گردان شوند؛ ولی به مروز زمان نسبت به آن عادت و وابستگی پیدا می‌کنند.[3]
بیشتر کودکان وابسته به بازی‌، با بی‌توجهی به سپری‌شدن زمان و نادیده‌انگاری نیازهای طبیعی خود (گرسنگی، تشنگی، خواب) به بازی می‌پردازند و فقط هنگام خستگی شدید جسمانی و ذهنی از آن دست برمی‌دارند.
پژوهش‌های بسیاری بر اعتیادآور‌بودن بازی‌های رایانه‌ای اذعان داشته و هر کدام دلایل متفاوتی را بیان کرده‌اند. مارک گریفیتس[4] دربارۀ دلیل وابستگی کودکان به بازی‌های رایانه‌ای باور دارد کودکان دارای شخصیتِ[5] دهانی (وابسته یا پذیرای اعتماد) یا دارای قوۀ تخیل ضعیف، برای تجربۀ لحظات خیال‌پردازانه به بازی‌های رایانه‌ای روی می‌آورند. در کل وابستگی به بازی‌های رایانه‌ای منجر به تشدید اشتغال ذهنی، افسردگی، انزواطلبی، استرس[6] و بی‌توجهی به پیامدهای جسمی و روان‌شناختی بازی‌ها می‌شود.[7]
2. انزواطلبی
بر اساس پژوهش‌های سلنور[8] (1984) دربارۀ کودکان ده تا چهارده‌ساله، انجام بازی لذت خاصی در کودکان ایجاد می‌کند و عامل تداوم بازی، لذت‌بخش‌تر از همنشینی با دیگران است و منجر می‌شود کودک تنهایی خود را فراموش کند و احساس همنشینی با یک دوست در وی ایجاد شود.[9]
فرض‌گرفتن دوست از بازی‌های رایانه‌ای، عامل افزایش وابستگی کودکان به بازی‌ها و در مقابل کاهش تعامل با خانواده و نیز «بروز احساس تنهایی در گروه خانواده و دوستان می‌شود»؛[10] چراکه تجربۀ هیجان‌های مجازی و تجربه‌نکردن آنها در روابط واقعی، احساس انزوای ناشی از تعلق‌نداشتن به گروه را دربردارد که منجر به کناره‌گیری کودک از افراد گروه می‌شود. بنابراین می‌توان گفت «بازی‌های رایانه‌ای، میزان نوع‌دوستی را کاهش داده و ارزش‌های مبتنی بر همکاری و همیاری را بی‌رنگ می‌سازند».[11]
بر اساس نتایج تحقیق پروفسور زیمباردو[12] نیز «اشتغال به بازی‌های رایانه‌ای، نیازهای طبیعی و نشاط‌آور برآورده‌شده در محیط‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد و به انزوای اجتماعی منتهی می‌شود».[13]
کودکان منزوی و وابسته به بازی‌های رایانه‌ای، در بسیاری از اجتماعات ممکن برای استفاده از تلفن همراه یا تبلت، به جای تعامل با هم‌سن‌و‌سالان، به بازی رایانه‌ای می‌پردازند.
3. استرس و اضطراب
هم‌ذات‌پنداری با قهرمان، قرارگیری قهرمان در موقعیت‌های خطرناک و نیاز به واکنش بی‌درنگ، سبب روبرویی کودک به طور پیوسته در طول بازی با فشارهای عصبی، هیجان، جنب‌و‌جوش، دلهره و دستپاچگی می‌‌شود. از سویی پخش‌شدن موسیقی‌های راک در کنار تنش‌های پیش‌گفته، منجر به بالارفتن ضربان قلب و در نهایت اضطراب و استرس می‌شود.
به عبارت دیگر «کودک در طول بازی، تنش‌ها و برانگیختگی‌های جسمانی را تجربه می‌کند. این امر می‌تواند هم با تحریک سیستم عصبی سمپاتیک، به‌تدریج این سیستم را حساس کرده و آن را آمادۀ واکنش به محرک‌های محدود سازد و هم خود، باعث ایجاد علامت‌های اضطراب در فرد ‌شود و علایمی مانند عصبی‌بودن، احساس فشار و لرزش در اندام‌های بدن، ترس ناگهانی، احساس وحشت، اختلال در خواب و خوراک، نگرانی نسبت به آینده و برخی جنبه‌های جسمانی، خطای عملکرد و کارایی بروز کند».[14]
گفتنی است بسیاری از پژوهش‌ها[15] بر رابطۀ اضطراب با بازی‌های رایانه‌ای تأکید کرده‌اند و نوع بازی و افزایش مدت زمان بازی را در میزان اضطراب تأثیرگذار دانسته‌اند؛ ولی برخی دیگر اضطراب را تنها با انجام بازی‌های رایانه‌ای مرتبط ندانسته‌اند، بلکه عوامل دیگری همچون «انجام‌ندادن وظایف درسی و عوامل خانوادگی»[16] را نیز در بروز اضطراب تأثیرگذار دانسته‌اند.
4. افسردگی
«پژوهشگران دریافته‌اند بازی‌های رایانه‌ای منجر به افسردگی کودکان می‌شود».[17] چراکه بزرگ‌ترین هدف‌گذاری و آرزوی کودکانی که بازی را در جایگاه نیاز اصلی در زندگی‌شان در نظر گرفته‌اند، رسیدن به مرحله نهایی و برنده‌شدن است. چنین کودکانی در صورت باخت، دچار ناامیدی شدیدی شده و مدام خود را سرزنش می‌کنند. از دیگرسو در صورت بردن با توجه به فکرنکردن به اهداف دیگری جز بازی، پس از پایان احساس‌های خوشایند و زودگذر ناشی از برنده‌شدن، به‌ناگاه دچار احساس پوچی و بی‌انگیزگی می‌شوند.
از سویی انجام بازی برای زمان طولانی و انفرادی، منجر به کاهش ارتباط کلامی با خانواده شده و سبب می‌شود کودک به مرور زمان به درون‌گرایی و عدم برقراری ارتباط در سایر محیط‌های جمعی نیز عادت کند. تأمین‌نشدن نیاز عاطفی و انزوا، زمینه را برای افسردگی وی فراهم می‌کند.
5. خشونت‌گرایی
عنصر خشونت یکی از مهم‌ترین محرک‌های جذابیت بازی‌های رایانه‌ای به‌ویژه در انواع ژانرهای اکشن، استراتژیک بی‌درنگ، جنگی و .... است که آسیب‌های بسیاری بر رفتار و واکنش کودکان دارد؛ چراکه براساس نظریۀ بوم‌شناختی «نمایش رفتارهای پرخاش‌گرانه در بازی‌های رایانه‌ای منجر به شناخت پرخاش‌گری و عامل مهمی برای بروز خشونت در کودکان می‌گردد».[18]
برای نمونه پژوهشگران دانشگاه میسوری آمریکا برای تحلیل تأثیر بازی‌های رایانه‌ای خشن بر رفتار بازیکن‌ها، فعالیت مغز 39 نفر را هنگام انجام بازی‌ بررسی کردند. آنها با اندازه‌گیری واکنش P300 مغز افراد در زمان دیدن صحنه‌های خشونت‌آمیز، نسبت به کسانی که این صحنه‌ها را نمی‌دیدند و سپس فرصت‌دادن برای تنبیهِ مخالفی تخیلی، متوجه شدند کسانی که بیشترین کاهش را در واکنش P300 داشتند (بینندگان خشونت)، شدیدترین تنبیه‌ها را اعمال کردند.[19]
بازی‌سازان در سناریوهای بازی‌های رایانه‌ای، با توجیه‌هایی مانند نجات‌دادن خود یا ازبین‌بردن دشمن، بروز رفتارهای پرخاش‌گرانه در طول بازی را به بهانۀ دفاع‌کردن طبیعی جلوه می‌دهند و هم‌ذات‌پنداری کودک با کاراکترهای بازی سبب می‌شود باورهای هنجار منع‌کننده پرخاش‌گری در وی تحت تأثیر قرار گرفته و به مرور زمان مهارگر درونی پرخاش‌گری از بین برود.[20]
تکرار بیش از حد برخی از صحنه‌های خشونت‌آمیز مانند کشتن با سلاح گرم، بریدن سر، سلاخی و .... منجر به ازبین‌رفتن مفهوم درد و رنج و نهادینه‌شدن خصمانگی و خشونت در ذهن کودک می‌شود و نیز «با توجه به نظریه شرطی‌شدن فعال، چون بازیکن به دلیل بروز رفتارهای پرخاش‌گرانه پاداش (امتیاز) دریافت می‌کند، به عبارت دیگر شرطی می‌شود؛ پرخاش‌گری در ذهنش سودمند و به صورت ارزش در نظر گرفته می‌شود و پاداش یا تقویت مثبت به وسیله امتیاز منجر به تحکیم پرخاش‌گری در رفتارهای درونی کودک می‌شود و کودک پرخاش‌گری را روش مناسبی برای فایق‌آمدن بر تعارض میان‌فردی و برطرف‌کردن احساس ناکامی یا خصومت می‌داند».[21]
ب) آثار منفی بازی‌های رایانه‌ای بر جسم کودکان
1. سندرم متابولیک
پژوهش‌های بسیاری[22] نشان می‌دهد انجام بازی‌های رایانه‌ای خشونت‌گرا (انواع ژانرهای اکشن، جنگی/ بزن بکش و ...) و اضطراب‌آور منجر به بروز نشانگان سندرم متابولیک از قبیل فشار خون بالا، نارسایی­های قلبی و چاقی می­شود.
افزون بر محتوای خشونت‌بار بازی‌ها، موسیقی متن آنها - که اغلب راک و تکنو هستند - سبب اثرات فیزیولوژیکی در بازیکنان می‌شود. بر اساس تحقیقات بسیار ضربان قلب، فشار خون و کورتیزل (استرس) هنگام گوش‌دادن به موسیقی تکنو در مقایسه با موسیقی کلاسیک ـ افزایش معناداری دارند.[23]
بنابر پژوهش‌های رابینسون[24] کودکانی دچار چاقی می‌شوند که سبک زندگی کم‌تحرک را پیش گرفته و تمامی اوقات فراغت خود را با استفاده از رسانه‌هایی چون بازی‌های رایانه‌ای پر می‌کنند. وی برای تبیین این نظریه، فرضیۀ سیب‌زمینی وارفته[25] (کنایه از فرد تنبل) را طرح کرد که به موجب آن، زمان گذراندن فعالیت‌هایی با لازمۀ صرف انرژی بیشتر با فعالیت‌های کم‌تحرکی نظیر بازی‌های رایانه‌ای جایگزین می‌شوند. به عبارت بهتر «هنگام کار با رایانه کل حرکت و جنبش بدن، به جابجایی انگشتان دست خلاصه می‌شود و سایر اعضای بدن بی‌حرکت می‌مانند. این بی‌تحرکی موجب جمع‌شدن چربی‌ها در بدن و در نهایت چاقی می‌شود».[26] همچنین افزایش دریافت کالری هنگام بازی از طریق تناول مواد غذایی پرحجم به طور ناخودآگاه و در برخی موارد حذف وعده‌های غذایی، دلیل دیگری برای تبیین چاقیِ ناشی از انجام بازی‌های رایانه‌ای است.
2. اختلالات مَفصَل
ثابت‌نشستن کودک پای کامپیوتر در وضعیتی نامناسب و بدون رعایت آرگونومی یا دردست‌گرفتن غیراصولی تبلت یا موبایل در زمان طولانی منجر به بروز اختلالات مفصلی در ستون فقرات، دست‌ها و بازوها می‌شوند.
افتـادن سرشـانه‌ها، آرتروز، ایجاد کیست مفصلی در دست از مشکلات مرتبط با آسیب‌های پزشـکی بازی با رایانه اسـت. بر اساس چند پژوهش در آمریکا و انگلستان بعضی از بازیکنان از دردهای خاصی در ماهیچه و مفصل‌ها رنج می‌بردند و به اختلال حرکتی، کیست یا ازکارافتادگی برخی از مفصل‌ها به دلایل بازی بیش از اندازه، فشار پیوستۀ دکمه‌ها و اهرم کنترل دستی دچار شده بودند.[27] همچنین در سال 2002 نوجوانی بعد از هفت ساعت بازی رایانه‌ای‌ پی‌درپی، به بیماری سندرم ارتعاشی دست و بازو مبتلا شده بود.[28] از دیگر اختلالات بازی رایانه‌ای، ابتلا به سندروم تونل کارپال برای آن گروه از بازیکنان بازی‌هایی است که نیاز بسیاری به موس دارند.[29]
متخصصان دلیل اصلی اختلال و مشکلات ستون فقرات بازیکنان بازی‌های رایانه‌ای را تحرک‌نداشتن و رعایت‌نکردن آرگونومی هنگام نشستن طولانی‌مدت پشت میز رایانه و استفادۀ نادرست از موبایل می‌دانند. «به گفته نادر معروفی بی‌تحرکی طولانی‌مدت به‌خصوص در سنین پایین و دوران کودکی، به همراه پیش‌زمینه‌های ژنتیکی و سایر عوامل ناشناخته به تغییر شکل‌های ساختاری و انحرافات شدید ستون فقرات به شکل قوز یا انحناهای جانبی منجر می‌شود و ممکن است این تغییر شکل‌ها تا بزرگ‌سالی نیز ادامه پیدا کرده و تثبیت شود. به عبارت دیگر بازی‌های رایانه‌ای سبب شده‌اند فعالیت فیزیکی کودکان محدود شده و در وضعیت ساکن و بی‌تحرک، مغز نسبت به شکل و قامت ستون فقرات بی‌توجه گردد و این بی‌توجهی منجر می‌شود کم‌کم و [درگذر زمان] وضعیت غلط بدن به عنوان وضعیت نرمال در مغز برداشت شود.[30]
درد گردن از دیگر آسیب‌های انجام بازی‌های رایانه‌ای در زمان طولانی است. وقتی فرد هنگام بازی با رایانه «وضعیتى به صورت سر خمیده به طرف جلو دارد، این وضعیت بار اضافى بر گروه عضلات ضدجاذبه گردن ایجاد می‌کند؛ این عضلات در وضعیت کشیده همراه خستگى قرار می‌گیرند و این خود می‌تواند در شروع درد گردن مؤثر باشد ... که جزء سندروم‌هاى درد مزمن طبقه‌بندى می‌شود ... پژوهش‌ها نشان می‌دهد ناهنجارى سر به جلو و کاهش قوس گردنى سبب کشیدگى در نخاع می‌شود و عوارض عصبى بسیارى را براى شخص به همراه دارد».[31]
3. اختلالات بینایی
ساعات طولانی بازی کودکان با صفحۀ نمایش کامپیوتر یا موبایل، سبب فشار بر چشم و بروز عوارضی همانند سندرم بینایی، خطر ابتلا به تنبلی چشم و نزدیک‌بینی می‌شود.
بر اساس دیدگاه متخصصان احتمال بروز سندرم بینایی در افرادی که روزانه بیش از دو ساعت از رایانه استفاده می‌کنند، وجود دارد؛ اما افرادی که بیش از پنج ساعت در روز از رایانه استفاده می‌کنند، به‌یقین دچار یک یا چند مورد از علایم خواهند شد. از مهم‌ترین علایم سندرم بینایی، سندرم خشکی چشم: با نشانه‌هایی مانند سوزش و خارش، اشک‌ریزی کاذب، قرمزی چشم، احساس وجود جسم خارجی در چشم و پلک‌زدن بسیار و غیرارادی؛ خستگی و احساس فشار در چشم و پلک: به دلیل خیرگی مدام به صفحه نمایش و تحمل نیازهای بیناییِ بیشتر از ظرفیت بینایی؛ سردرد: به دلیل صرف زمان‌های طولانی برای بازی؛ کدورت بینایی: با درهم‌بینی حروف و ارقام و ازدست‌رفتن بینایی طبیعی؛ و دوبینی: با انحراف موقتی چشم‌ها (برطرف‌شدن با خواب) در اثر کار ممتد با رایانه و مشاهدۀ ‌‌هاله به دور حروف و اشکال رایانه‌ای است.[32]
4. تحلیل سلول‌های مغز
بر اساس نتایج پژوهش‌های بسیاری صدمات مغزی از دیگر آسیب‌های بازی‌های رایانه‌ای خشن بر جسم کودکان است؛ زیرا «بازی‌های کامپیوتری تنها تحریک‌کنندۀ مغز خزنده (آمیگدال)[33] هستند نه مغز عالی (فرونتال)».[34] در حالی که بر اساس تصور بیشتر خانواده‌ها در بازی‌های رایانه‌ای، کودک در بازی مداخلۀ فکری مداوم دارد؛ اما این مداخله فکری نیست، بلکه این بازی‌ها سلول‌های مغزی را گول می‌زنند و از نظر حرکتی نیز فقط چند انگشت کودک را حرکت می‌دهند.[35] بنا بر نظر نورولوژیست‌ها کودکانی که ساعت‌های زیادی به بازی اختصاص می‌دهند، لب فرونتال[36] مغزشان تکامل پیدا نمی‌کند؛ اینگونه افراد بیشتر مستعد انجام اعمال خشونت‌آمیزند و کمتر توانایی کنترل رفتارهایشان را دارند.[37]
همچنین ممکن است هیجان‌های زیاد بازی‌های رایانه‌ای به تخریب یا کندی عملکرد ذهنی کاربر به‌ویژه در بازی‌های خشن منجر شود؛[38] چراکه «مغز کودکان قابلیت تجزیه و تحلیل تصاویر اکشن و خشن بازی‌ها را ندارد؛ زیرا کودک تصاویر را واقعی می‌پندارد. بنابراین بازی‌های اکشن و خشن، دشمنِ درجۀ یک سلول‌های مغزی کودکان هستند که به مرور زمان می‌توانند باعث کوچک‌تر شدن و ازبین‌رفتن این سلول‌ها شوند».[39] در این‌باره محققان چینی براساس ام.آر.آی و اسکن مغزی کودکانی که حداقل هشت ساعت در روز و شش روز در هفته از بازی‌های رایانه‌ای استفاده می‌کردند، به اثبات رسانده‌اند قسمت‌های سفید مغز این کودکان به طور نگران‌کننده‌ای کوچک می‌شوند.[40]
* پژوهشگر رسانه و فضای سایبری.
[1]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 6، ص 47، ح 4.
[2]. سعید بهشتی و یگانه منطقی، «بررسی نقش بازی در تربیت کودک از دیدگاه قرآن و سنت معصومین»، اندیشه‌های نوین تربیتی، ص 97.
[3]. مسعود نصرت‌آبادی، «تأثیرات روان‌شناختی بازی‌های رایانه‌ای»، سایت گرداب، ۲۶ مرداد ۱۳۹۱.
[4]. پروفسور دانشگاه ناتینگهام ترنت.
[5]. بازی افراطی از عامل‌های درون‌شخصیتی ناشی می‌شود و نه تحریک بیرون که از بازی‌ها ریشه می‌گیرد.
[6]. To: Gentile, The effects of violence video ،2004:5-22.
[7]. ر.ک به: تجیرو و برسابه،2002؛ به نقل از داود حاج‌خدادادی و همکاران، «رابطه عملکرد خانواده، هیجان­خواهی و پرخاش‌گری با اعتیاد به بازی­های ویدیویی در دانش­آموزان»، فصلنامه فناوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، ش 1، ص 125.
[8]. Selenor.
[9]. گانتر بری، اثر بازی‌های ویدیوئی و رایانه‌ای بر کودکان، ص42.
[10]. موریسون و گروکمن، 2001؛ به نقل از مهدیان و همکاران، «تأثیر استفاده از بازی‌های رایانه‌ای بر ابعاد رفتاری دانش‌آموزان»، فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، ش 2، ص 55.
[11]. Zamani, Effects of addiction to computer 2009, 95-105.
[12]. روان‌شناس و استاد دانشگاه استنفورد.
[13]  کمال کوهی، «جوانان و رسانه‌های نوین»، مطالعات فرهنگ ـ ارتباطات، ص 120.
[14]. مریم  قطریفی و همکاران، «بررسی تأثیر بازی‌های رایانه‌ای بر سلامت روانی و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان دختر و پسر مقطع راهنمایی شهر تهران»، فصلنامه روان‌شناسی و علوم تربیتی، ش 1، ص 2 ـ 18.
[15]. ر.ک به: سیدمحمد شبیری و همکاران، «بازی‌های رایانه‌ای و اثرات آن بر سلامت روانی دانش‌آموزان»، نشریه روان پرستاری، ش 4.
[16]. حسین مهدیان، «تأثیر استفاده از بازی‌های رایانه‌ای بر ابعاد رفتاری دانش‌آموزان»، فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، ص 53.
[17] . موریسون و کروگمن؛ به نقل از مهدیان و همکاران، «تأثیر استفاده از بازی‌های رایانه‌ای بر ابعاد رفتاری دانش‌آموزان»، فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، ص 54.
[18]. ر.ک به: مرتضی منطقی، راهنمای والدین در استفاده فرزندان از فن‌آوری‌های ارتباطی جدید: "بازی‌های ویدیویی – رایانه‏ای"، ص 165.
[19]. همان، ص 171.
[20] . داود حاج‌خدادادی، «رابطۀ عملکرد خانواده، هیجان­خواهی و پرخاش‌گری با اعتیاد به بازی­های ویدیویی در دانش­آموزان»، فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، ص 120.
[21]. ر.ک به: مرتضی منطقی، راهنمای والدین در استفاده فرزندان از فن‌آوری‌های ارتباطی جدید، ص 166- 167.
[22]. ر.ک به: وینچرا و همکاران، 2011؛ بوشمن و همکاران، 2013؛ آماندا و همکاران، 2016؛ به نقل از: توران غلامی و دیگران، «تأثیر بازی‌های رایانه­ای بر خلاقیت و رابطه آن با سـازگاری روانـی دانش­آموزان»، اندیشه‌های تازه در علـوم تربیتـی، ش 7، ص 65.
[23]. ر.ک به: احمد علی‌پور و همکاران، بازی‌های رایانه‌ای: فرصت یا تهدید؟، ص 111.
[24]. Robinson.
[25]. ر.ک به: همان، ص 97 ـ 99.
[26]. سیف‌الله فضل‌اللهی و منصوره ملکی توانا، «آثار سوء تربیتی بازی‌های رایانه‌ای بر کودکان از دیدگاه مربیان پرورشی ناحیه 2 استان قم»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، ش 3، ص 133.
[27]. گانتر بری، اثر بازی‌های ویدیوئی و رایانه‌ای بر کودکان، ص 132.
[28]. احمد علی‌پور و همکاران، بازی‌های رایانه‌ای: فرصت یا تهدید؟، ص 117.
[29]. این سندرم زمانی بروز می‌کند که اعصاب اصلی بین دست و ساعد تحت فشار قرار گیرند. این فشار نیز زمانی اتفاق می‌افتد که تونل کارپال یعنی قسمتی از مچ که اعصاب اصلی و تاندون از آنجا می‌گذرد متورم شود. (علی‌محمد رجبی، «فواید و مضرات بازی‌های
رایانه‌ای برای کودکان و نوجوانان»، سایت کودک و اینترنت،1 مهر 1396).
[30]. بازی‌های کامپیوتری و بی‌تحرکی کودکان را دچار قوز می‌کند. (خبرگزاری فارس، 22 اردیبهشت 1393).
[31]. رضا رجبی و همکاران، «بررسی زاویه درد گردن با زاویه سر در بین دانشجویان دختر و پسر با تأکید بر مقاطع تحصیلی مختلف»، فصلنامه پژوهشی توانبخشی، ش 3، ص 220.
[32]. رضا قنبرپور، «سندرم بینایی ناشی از کامپیوتر (CVS)»، پیک پزشکان امروز، ش 53 (با تلخیص و کمی تغییر).
[33]. مغز خزنده بدون فکر بلافاصله در مقابل چیزی که می‌بیند واکنش نشان می‌دهد.
[34]. در مغز عالی اطلاعات بینایی تجزیه و تحلیل می‌شود و واکنش با تأخیر صورت می‌گیرد. (سوشیانت، «سلول‌های مغزی در تیررس بازی‌های رایانه‌ای»، باشگاه خبرنگاران جوان، 23 تیر 1394.
[35]. سیف‌الله فضل‌اللهی و منصوره ملکی توانا، «بررسی آثار سوء تربیتی بازی‌های رایانه‌ای»، پژوهش و اندیشه، ش 17، ص 85.
[36]. لب فرونتال مغز، قسمت جلویی نیم‌کره است که نقش بسزایی در تکامل حافظه، احساس، یادگیری و … دارد.
[37]. سیف‌الله فضل‌اللهی و منصوره ملکی توانا، «آثار سوء تربیتی بازی‌های رایانه‌ای بر کودکان از دیدگاه مربیان پرورشی ناحیه 2 استان قم»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، ص 132.
[38]. حسین زارع و عبدالرحیم جهان‌آرا، «تأثیر بازی‌های رایانه‌ای بر چگونگی پردازش اطلاعات نوجوانان»، تفکر و کودک، ش 4، ص 27 ـ 49.
[39]. علی محمدی، روزنامه جام جم، ضمیمه چاردیواری، 28 بهمن 1394، ص 5.
[40]. نرگس محمدی، «تأثیر منفی بازی‌های رایانه‌ای بر کودکان؛ از بی‌احساسی تا کوچکی مغز»، خبرگزاری فارس، 28 آبان 1391.سیده طاهره موسوی*