وضعیت تحولات جمعیت در جمهوری اسلامی ایران

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بلاغ ، متن ره توشه ماه مبارک رمضان ۱۳۹۹؛ وضعیت تحولات جمعیت در جمهوری اسلامی ایران، دکتر صالح قاسمی*

مقدمه
در عصر کنونی، جمعیت در همه ابعاد کمی و کیفی از تعیین‌کننده‌ترین و استراتژیک‌ترین مؤلفه‌های راهبردی اقتدار و استمرار تمدنی است. از این رو امروزه در بیش از 55 درصد کشورهای جهان، سیاست‌های جامع و کاملی برای افزایش جمعیت و تکثیر موالید در حال اجراست و در حدود 65 درصد کشورهای جهان، برنامه‌های هدفمندی برای حفظ اقتدار درونی جمعیت و تداوم جمعیت پایدار وجود دارد.
جمعیت و تحولات کمی و کیفی آن و تأثیرات متقابل آن در مؤلفه‌های تشکیل، اقتدار و بقای تمدن‌های بشری از دیرباز مورد توجه نخبگان و حاکمان بوده است. بسیاری از نظریه‌پردازان در طول تاریخ، جمعیت را مهم‌ترین مؤلفه اقتدار اجتماعی و نیروی محرکه جوامع بشری می‌دانند. ادیان آسمانی، فِرَق، نِحَل و مکاتب بشری نیز در باب تحولات جمعیتی جوامع بشری، واجد راهبرد و نگاه کلان بلندمدت بوده‌اند که آموزه‌های مشوق ازدواج، فرزندآوری و تکثیر نسل در شریعت نورانی اسلام نیز گویای همین دیدگاه راهبردی است. تحولات کمی و کیفی در عصر کنونی و مطالعات تمدنی، گویای این واقعیت است که تحولات جمعیت به عنوان یک پیشران قدرتمند اجتماعی، به شکل جامع و تخصصی مورد مداقه قرار گرفته است.
بعد از رنسانس و انقلاب صنعتی در مغرب زمین که سبب تولد مدرنیته و تغییر بنیادین سبک زندگی و نگرش بشر به حیات شد، همه ابعاد زندگی انسان متأثر از فضای نوین به وجود آمده، دگرگون شد. از جمله مهم‌ترین مفاهیم دگرگون شده در سبک زندگی جدید بشر غربی، خانواده، ازدواج، روابط جنسی و الگوی فرزندآوری است که در مطالعات اجتماعی با عناوینی همچون دگرگونی سبک زندگی، انقلاب خانوادگی و انقلاب جنسی از آنها یاد می‌شود. با رسیدن امواج مدرنیته و مؤلفه‌های سبک زندگی غربی به دیگر جوامع جهان، سیر تغییرات الگوی فرزندآوری در جهان آغاز شد که در ادامه با اجرای ابرپروژه‌های مهندسی اجتماعی جهان و طرح‌های مدیریت کنترل جمعیت جهان، این تحولات جمعیتی در جوامع شرقی سرعت و عمق بیشتری گرفت.
ایران از نخستین کشورهای مجری سیاست‌های کنترل جمعیت بود و از همان سال 1989 که روز 11 جولای آن به عنوان روز جهانی جمعیت نام¬گذاری شد، اولین اقدامات ملی خود برای کاهش رشد جمعیت را آغاز کرد. اگر چه سیر کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری کل در جهان طی نیم قرن گذشته وجود داشته است، اما میزان و سرعت این سیر کاهشی است که بسیار مهم، تعیین‌کننده و منشأ بسیاری از تحولات مدیریت نشده اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی است.
در سال 1994 میلادی (1373شمسی)، کنفرانسى در شهر قاهره برگزار شد که برخی جمعیتشناسان آن را نقطۀ عطفى در تاریخ فعالیت‌هاى مربوط به جمعیت و توسعه و نیز تحولی در ساختار اجتماعی جوامع مسلمان می‌دانند.  در این سمینار که به نقش اساسى زنان در اجرا و موفقیت برنامه‌هاى تنظیم خانواده اشاره شد، نمایندگان 179 کشور جهان حضور داشتند تا نیازهاى آموزشى و بهداشتى زنان را در سراسر جهان بررسی کنند و براى ارتقاى کیفى زندگى زنان که یکى از پیش‌شرط‌های اساسى دستیابى به توسعه است، گام بردارند. از اهداف اصلى این همایش، کاهش مرگ و میر نوزادان، کودکان و مادران و تضمین دسترسى همگانى به آموزش و بهداشت بارورى از جمله تنظیم خانواده، پیشگیرى از عفونت‌هاى قابل انتقال، ایدز و توانمندسازى زنان بوده است. در این کنفرانس برنامۀ عمل بیست ساله‌اى تدوین شد که بر توجه به نیازها و حقوق افراد به عنوان اهداف جمعیتى تأکید داشت. این برنامۀ عمل، دولت‌هاى حاضر را تشویق می‌کرد تا براى پیشبرد این اهداف، اقدامات، طرح‌ها و برنامه‌هایى را اتخاذ نمایند و مقرر شد این برنامۀ تا سـال 2015 میلادی امکان دسترسى همۀ کشورهای شرکت‌کننده به خدمات و اطلاعات مربوط به کنترل جمعیت و بهداشت بارورى فراهم شود. پس از پایان دفاع مقدس، از سال 1367 دولت وقت سیاست تحدید موالید را اعلام کرده و متعاقب آن، برنامه‌های تنظیم خانواده را به مرحله اجرا درآورد.
تحولات جمعیت کل کشور
طبق نتایج سرشماری سال 1395، جمعیت ایران به 79 میلیون و 926 هزار و 270 نفر در سال 1395 رسید و تا پایان سال 1397 جمعیت کل کشور از مرز 82 میلیون نفر عبور نمود، اما علی‌رغم این افزایش جمعیت و در مطالعه کارشناسی تحولات جمعیتی کشور،‌ گزاره‌هایی به دست می‌آید که حاوی پیام‌های هشداردهنده و به صدا درآمدن زنگ خطر برای جمعیت کشور است. در ادامه برای آینده‌پژوهی و فهم بهتر این تحولات، به گوشه‌ای از این گزاره‌های تأمل‌برانگیز اشاره می‌شود.
روند تحولات جمعیت کل کشور با توجه به شاخص‌های جمعیت‌شناختی، بسیار نامطلوب و نگران‌کننده است و از حدود دو دهه آینده، جمعیت کل کشور در مسیر کاهش قرار خواهد گرفت.

روند تغییرات نرخ باروری کل کشور
با اجرای برنامه جامع کنترل جمعیت و قانون تنظیم خانواده که از اواسط دهه شصت در دستور کار دولت وقت قرار گرفت، نرخ باروری از 5/6 فرزند به ازای هر زن در سال 1365، به 01/2 فرزند به ازای هر زن در سال 1395 و تا پایان سال 1397 به 8/1 فرزند به ازای هر زن سقوط کرد و این روند نزولی همچنان تداوم خواهد داشت. این در حالی است که حداقل میزان نرخ باروری برای ثابت ماندن جمعیت یا همان نرخ جایگزینی، 1/2 فرزند به ازای هر زن است. بر اساس آمارهای موجود، در حال حاضر ایران پایین‌ترین نرخ باروری دنیای اسلام را به خود اختصاص داده‌ است.

روند تغییرات نرخ رشد جمعیت
نرخ رشد جمعیت کشور از 9/3 درصد در سال 1365، به 24/1 درصد در سال 1395 تنزل پیدا کرد و با تداوم روند کنونی در حدود سال¬های 1425، نرخ رشد جمعیت کل کشور صفر خواهد شد. بر اساس الگوی پیش‌بینی جمعیت توسط صندوق جمعیت سازمان ملل متحد و در صورت تداوم روند کنونی، ایران از سال 1425 یعنی از کمتر از 30 سال آینده در مسیر کاهش جمعیت قرار خواهد گرفت و سالانه از جمعیت کل کشور کاسته خواهد شد.

روند تغییرات نرخ موالید
تعداد تولدها که به واسطه فرزندآوری متولدین دهه 60 در حال افزایش بود، در سال 1395 نسبت به سال قبل از آن،‌ برای اولین‌ بار پس از 15 سال کاهش پیدا کرد. پیش‌بینی جمعیت‌شناسان این بود که سیر کاهش تعداد تولدها از سال 1396 آغاز شود، اما آمارها نشان می‌دهد که این سیر کاهشی دو سال زودتر یعنی از سال 1394 به بعد آغاز شده است. در سال 1394، یک میلیون و 570 هزار و 219 تولد ثبت شده است. این تعداد تولدها در سال 1395، به یک میلیون و 528 هزار و 53 تولد کاهش یافته، در سال 1396 میزان تولدها به یک میلیون و 478 هزار و 908 نفر و در سال 1397 تا یک میلیون و 366 هزار و 509 تولد تنزل پیدا کرده است. به عبارت دیگر فقط در سال 1397 با کاهش بیش از 120هزار تولد در این مدت، حدود 5/8 درصد کاهش یافته است.

افزون بر اینکه سیر کاهشی تولدها زودتر از پیش‌بینی‌ها در ایران آغاز شده، کاهش نرخ موالید را  با شیب‌ تندتری آغاز کرده‌ایم و این یعنی سرعت کاهش تعداد تولدها، فراتر از تصور ما بوده است.
سیر سالمندی جمعیت کشور
سالمندی جمعیت  کشور و تغییرات نگران‌کننده ساختار هرم سنی، یکی از پیامدهای سقوط نرخ باروری بوده ‌است که بر اساس الگوهای آینده‌نگاری جمعیت، همچنان تداوم خواهد داشت. مطالعات جمعیتی اثبات می‌کنند که طی سالیان آینده، روند سالمندی جمعیت ایران با سرعت و شدت بیشتری تداوم خواهد داشت و در آینده نه چندان دوری، ایران با پدیده سالمندی قطعی جمعیت روبه‌رو خواهد شد.

یکی از نتایج قابل تأمل پژوهش‌های تحولات سالمندی، این است که اکنون نرخ رشد جمعیت سالمندان کشور بیش از سه برابر میانگین نرخ رشد جمعیت کل کشور است. بدین ترتیب زنگ خطر سالمندی جمعیت در ایران به صدا در آمده ‌است و باید به زودی منتظر پدیده‌ای تحت عنوان سونامی سالمندی در ایران باشیم. این آمارها حاکی از آن هستند که طی حدود 20 سال آینده، نسبت نرخ رشد جمعیت سالمندان به نرخ رشد جمعیت کل کشور، شانزده به یک خواهد بود.

بر اساس مقایسه نقشه توزیع سالمندی جهان در سال‌های 2015 و 2050، در می‌یابیم که ایران تنها طی 30 سال آینده از یک کشور جوان به یک کشور سالمند قطعی تبدیل خواهد شد. به عبارت دیگر در حالی ¬که در سال 2015، سالمندان بالای 60 سال تنها 8 درصد جمعیت ایران را تشکیل داده‌اند؛ ولی در نتیجه سرعت پدیده سالمندی جمعیت در سال 2050، حدود 33 درصد جمعیت کل کشور سالمند خواهد بود. علی‌رغم اینکه ایران هنوز مسیر پیشرفت تکنولوژیک و پویایی اقتصادی را نپیموده ‌است، درصد قابل‌توجهی از جمعیت خود در چرخه کار و تولید را از دست خواهد داد.
تغییرات میانه سنی کشور
میانه سنی کشور از 25 سال در سال 1385، به 30 سال در سرشماری سال 1395 افزایش یافته ‌است.

به عبارت دیگر در همین دهه گذشته،‌ چهره ایران به¬طور میانگین 5 سال پیرتر شده ‌است که واکاوی تبعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بالا رفتن میانه سنی کشور، مبحث مفصل و مهمی است که مجال دیگری می‌طلبد.

بر اساس داده‌های آماری منتشر شده،‌ در دهه اخیر تعداد خانواده‌های بدون فرزند و تک فرزند (دو نفره و سه نفره)،‌ بیش از 6/5 درصد افزایش پیدا کرده‌اند و در مقابل، خانواده‌های بیش از دو فرزند (پنج نفره و بیشتر) با کاهش سقوط‌گونه و کاملاً محسوس در حدود 5/17 درصد روبه‌رو شده است.
در شرایطی که بر اساس آمارهای منتشر شده و الگوهای آینده‌پژوهی جمعیت، کشور با سرعت بسیار زیادی به سوی بحران گسترده جمعیت در حال حرکت است و به‌ زعم کارشناسان ملی و بین‌المللی به زودی شرایط هشدار جمعیت در ایران به وضعیت بحرانی تبدیل خواهد شد و نیز علی‌رغم تکالیف قانونی تصریح شده مخاطبان نامه ابلاغ و مفاد مواد چهارده‌گانه سیاست‌های کلی جمعیت، طی شش سالی که از ابلاغ این سیاست‌ها گذشته است، هیچ اقدامی برای تحقق اهداف این سیاست‌ها انجام نشده است.

فهرست منابع
کتاب‌ها
1.    جهاد دانشگاهی؛ پیمایش زندگی خانوادگی در ایران، 1397ش.
2.    قاسمی، صالح؛ یک نان‎آور بیشتر، تهران: نشر خیزش نو، 1397ش.
3.    کلینى، محمد بن یعقوب‏؛ الکافی؛ تحقیق: علی اکبر غفارى و محمد آخوندی؛ چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.
4.    لنکرانى، محمد فاضل موحدى، جامع المسائل، قم: انتشارات امیر قلم، چاپ یازدهم.
سایت
http://farsi.khamenei.ir