راهکارهای ایجاد محبت اهل‌بیت(علیهم السلام) در فرزندان
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، متن ره توشه ماه مبارک رمضان ۱۳۹۹؛ راهکارهای ایجاد محبت اهل‌بیت(علیهم السلام) در فرزندان، دکتر راضیه علی‌اکبری*
مقدمه
محبت می‌تواند سازنده شخصیت و رشددهنده آدمی به سمت کمال و موتوری قوی، برای حرکت به سمت تمام خوبی‌ها باشد. با ایجاد محبت، روح محبوب و محبّ به هم پیوند می‌خورد، محبّ به محبوب نزدیک می‌شود و به رنگ او در می‌آید. در این میان چه محبتی برای یک مسلمان، بهتر از محبت اهل‌بیت: می‌تواند وجود داشته باشد؟ محبت اهل‌بیت:، اکسیری است که اگر در وجود هر مسلمانی قرار گیرد، مس وجودش را طلا می‌کند. دلبستگی مسلمانان به ائمه اطهار:، زمینه بهتری برای تربیت صحیح و کسب سجایای اخلاقی و انسانی پدید می‌آورد. کودکان و نوجوانانی که با اهل‌بیت(علیهم السلام) مرتبط هستند، به مراتب کمتر در معرض انحراف و خصلت‌های ناپسند و آلودگی‌های اخلاقی قرار می‌گیرند. بنابراین ایجاد عشق به اهل‌بیت: در قلب فرزندان، می‌تواند زمینه تربیت صحیح دینی را در وجود آنان شکوفا نموده و آنان را از انحرافات و کجروی‌ها باز دارد. مقاله حاضر راهکارهای ایجاد محبت اهل‌بیت (علیهم السلام) در فرزندان را تبیین می‌نماید.
تعریف محبت
مقصود از محبت در این مقاله، دوستی و نهایت عشق ورزیدن به خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است که در متون دینی و روایات با واژه‌هایی مانند «مودّت، محبت و ولایت» یاد شده است. غزالى در کتاب احیاء علوم الدین، در تعریف حبّ و بغض می‌گوید: «حبّ، عبارت است از میل طبع به شیءای که در ادراکش لذت است و بغض، عبارت است از نفرت طبع به شیءای که در ادراکش درد، تعب و سختى نهفته باشد». بنابراین محبّت، حالتى است که در دل یک موجود نسبت به چیزى که با وجود او ملایمت و با تمایلات و خواسته‌هاى او تناسبى داشته باشد، پدید مى‌آید.
نقش مؤثر والدین در تربیت فرزند
فرزند، موهبتی الهی است و رابطه معنوی والدین و فرزندان، هر دو را از رحمت‌های واسعه ربوبی بهره‌مند می کند. از آنجا که شخصیت فرزندان بر اساس داده‌های ذهنی والدین شکل می‌گیرد، آن‌ها نقش بسزایی در ایجاد محبت اهل‌بیت: در ذهن و قلب فرزندان دارند و البته مادر از تأثیرگذاری بیشتری برخوردار است. امام خمینی; فرموده است: «مربی انسان‌ها، زن است. سعادت و شقاوت کشورها، بسته به وجود زن است. زن با تربیت خودش، انسان درست می‌کند و با تربیت صحیح خودش، کشور را آباد می‌کند...». از همین رو است که امام علی(علیه السلام) بعد از شهادت حضرت زهرا(سلام الله علیها)، دقت بسیاری برای انتخاب همسر داشت.
راه های ایجاد محبت اهل‌بیت در فرزندان
الف) رهیافت‌های مراقبتی
مهم‌ترین عامل ایجاد محبت اهل‌بیت: در قلب فرزندان، به کار گرفتن راهکارهای مراقبتی است. باید زمینه‌های روحی و آمادگی‌های قبلی فرزندان را در نظر گرفت و موانع را زدود تا با ایجاد استعداد این هدیه الهی در وجود آن‌ها، حلاوت و لذت این عشق مقدس و هدیه آسمانی را درک کنند.
این محبت از محبت‌ها جداست عشق محبوب خدا، عشق خداست
برای جای گیر شدن دوستی اهل‌بیت(علیهم السلام) در دل‌های فرزندان، باید قبل و بعد از ولادت آن‌ها برخی اصول را رعایت کرد.
1. انتخاب همسر شایسته
دقت در انتخاب همسری ولایت‌مدار، موجب می‌شود که فرد بتواند در آینده در تربیت نسل ولایی موفق باشد.
گوهر پاک بباید که شود قابل فیض ورنه هر سنگ و گلی، لؤلؤ و مرجان نشود
حاصل ازدواج زن و مرد صالح، فرزندانی معتقد و در نتیجه داشتن جامعه‌ای نیکو خواهد بود؛ زیرا توقع یک جامعه صالح، بدون اصلاح خانواده، کاملاً بی‌جا و خلاف حقیقت است. چنانکه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «شیر، پایه و اساس تربیت است؛ چرا که صفاتِ زن را به طفل منتقل می‌کند». قرآن کریم درباره نحوه تربیت حضرت مریم(سلام الله علیها) می‌فرماید: «پس خداوند او را به خوبی قبول کرد و به نیکویی پرورش داد و زکریا را سرپرست او کرد. هرگاه زکریا به محراب نزد مریم می‌رفت، نزد او روزی می‌یافت و می‌گفت: ای مریم! این از کجا برایت آمده؟ مریم می‌گفت: این از طرف خداست که خدا هر که را بخواهد، بی‌حساب روزی می‌دهد». در این آیه عوامل تربیت عبارتند از: «روح پاک مادر، جسم سالم، تعلیم و تربیت الهی و تغذیه پاک».
انتخاب همسر شایسته، در هر یک از این عوامل تأثیرگذار است. چنانکه در نقلی آمده است:
ملامحمدتقی مجلسی، در تربیت فرزند خود (محمدباقر) اهتمام فراوانی داشت. شبی با فرزندش برای نماز و عبادت به مسجد رفت. محمدباقر در حال بازی در حیاط مسجد، مشک آبی را با سوزن سوراخ نمود و آب آن را بر زمین ریخت. ملامحمدتقی با دیدن این صحنه ناراحت شد و به منزل رفت و جریان را برای همسرش تعریف کرد و علت را جویا شد! همسرش در پاسخ گفت: هنگام بارداری محمدباقر، روزی به منزل همسایه رفتم. درخت انار موجود در منزل ایشان، نظر مرا جلب کرد و با سوزنی یک انار را سوراخ کرده و مقداری از آب آن را چشیدم.
2. مراقبت‌های دوران جنینی و نوزادی
دقت‌های تربیتی و کیفیت تغذیه و حلال و حرام بودن، بر جسم و روان جنین تأثیرگذار است. برقراری ارتباط مادر با اهل‌بیت: در دوران جنینی و گفتن برخی اذکار و خوردن مقدار کمی تربت سیدالشهداء(علیه السلام)، به خواست الهی سبب ولایی شدن فرزند می‌شود. شرکت مادر در مجالس اهل‌بیت:، زیارت ائمه معصومین:، خواندن زیارت جامعه، عاشورا و حدیث کساء، تلاوت قرآن کریم، خوردن آب فرات و انجام دستورالعمل‌های بزرگان برای دوران بارداری نیز توصیه می‌شود. چنانکه امام علی(علیه السلام) فرموده است: «اگر مردم کوفه، کام نوزادان خویش را با آب فرات برداشته بودند، آن‌ها شیعه ما می‌شدند». امام صادق(علیه السلام) نیز فرموده است: «کام فرزندان خود را با تربت حسین(علیه السلام) بردارید که مایه امنیت (جسم و روان) کودک خواهد بود». در زندگی‌نامه بسیاری از بزرگان دین آمده است که مادران‌شان آنان را با وضو شیر داده‌اند.
من غم و مهر حسين، با شير از مادر گرفتم روز اوّل كــامدم، دستــور تا آخـر گــرفتم
بر مشام جان زدم يك قطره از بوى حسينى سبقت از مشك و گلاب و نافه و عنبر گرفتم
درباره زمینه‌سازی محبّ نمودن فرزند آدابی مانند اذان و اقامه گفتن نیز در گوش نوزاد هنگام تولد و نام نیک نهادن برای او آمده است. امام رضا(علیه السلام) فرموده است: «اولین نیکی پدر به فرزند خود، این است که او را به اسم خوبی نامگذاری کند». بی‌دقتی نسبت به حلال و حرام بودن غذای طفل، او را دچار تاریکی روحی و گاهی شقاوت دینی و دشمنی با اهل‌بیت: می‌کند؛ چنانکه امام حسین(علیه السلام) در بیان علت عدم تأثیرگذاری سخنانشان بر لشکریانِ عمرسعد در روز عاشورا فرمود: «شکم‌های شما از حرام انباشته شده است».
ب) رهیافت های محبت افزایی
1. معرفت‌افزایی
محکم‌ترین و پایدارترین عشق و محبت‌ها، در نتیجه افزایش معرفت به وجود می‌آید. پدر و مادری که نسبت به تربیت دینی فرزندان خود دغدغه دارند، ابتدا باید شناخت و آگاهی کودکان و نوجوانان خود را نسبت به اهل‌بیت (علیهم السلام) افزایش دهند؛ زیرا دوران کودکی و نوجوانی، فرصت خوبی برای دانش‌افزایی است. چنانکه امام علی(علیه السلام) فرموده است: «وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَیْءٍ قَبِلَتْه: قلب نوجوان نورس مانند زمین خالی است؛ هر تخمی که در آن افشانده شود، به خوبی می‌پذیرد». بنابراین والدین با توجه به شرایط معنوی موجود، باید محبت را از مراحل ساده و عاطفی در فرزندان ایجاد کنند و در مراحل بعدی با صحبت درباره زندگی و اخلاق اهل‌بیت(علیهم السلام) و ایجاد شناخت بیشتر، آن را تعمیق دهند تا محبت جزئی از وجود فرزند گردد.
این محبّت می‌تواند فرزند را به حقیقت اسلام هدایت کند؛ چنانکه رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «فرزندانتان را با محبت من و محبت خاندان من و محبت قرآن، تربیت کنید». هر چه این شناخت بیشتر در ذهن فرزندان پدیدار شود، پیروی فرزندان از اهل‌بیت(علیهم السلام) هم بیشتر خواهد شد؛ چنانکه رسول‌اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «معرفت و شناخت آل‌محمد، برائت و نجات از دوزخ است و محبت آل‌محمد، جواز عبور از صراط است و ولایت نسبت به آل‌محمد، امان از عذاب است». والدین برای ایجاد مهر امامان معصوم(علیهم السلام) در قلب فرزندان، باید به اندازه فهمشان درباره زندگی و اخلاق امامان: به‌ویژه رفتارشان با کودکان و نوجوانان صحبت کنند؛ چنانکه رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «ما گروه پیامبران مأموریم با مردم به اندازِۀ فهمشان حرف بزنیم».
برای مثال می‌توان درباره اهمیت محبت اهل‌بیت: و اینکه این محبت، اجر رسالت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)است، با فرزندان صحبت کرد: «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ: بگو من از شما پاداشی نمی‌خواهم، به جز دوستی با خاندانم». امام حسن مجتبی(علیه السلام) با اشاره به این مسئله فرموده است: «هر کس عاشق و دوستدار ما اهل‌بیت باشد، در روز قیامت با شفاعت ما وارد بهشت خواهد شد. سوگند به خدایی که جان من در دست اوست، عمل هیچ بنده‌ای سودی به حالش نخواهد داشت، مگر اینکه ما اهل‌بیت را بشناسد و حق ما را ادا کند».
آموزش احادیث و سخنان ائمه معصومین:، هم فکر و ذهن کودکان را رشد می‌دهد و مانع از ورود افکار انحرافی می‌شود و هم زمینه عُلقه و ارتباط فرزند با اهل‌بیت: را فراهم می‌کند؛ چنانچه امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «پیش از آنکه مرجئه (صاحب افکار باطل) بر شما پیشی بگیرند، به یاد دادن احادیث به فرزندان خود مبادرت کنید». امام علی(علیه السلام) نیز فرموده است: «از دانش ما به کودکان خود چیزی بیاموزید که خداوند به واسطه آن، سودشان بخشد و صاحبان افکار باطل با آرای خود بر آنان چیره نشوند».
2. الگوسازی
فرزندان از حالات و رفتار والدین، مربیان و دوستان خود الگوگیری می‌کنند؛ از این روست که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «أَكْرِمُوا اَوْلادَكُمْ و اَحْسِنُوا آدابَهُمْ يُغْفَرلَكُم: فرزند خود را گرامی بدارید و او را خوب تربیت کنید تا آمرزیده شوید». روزی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) هنگام نماز سجده‌ای از سجده‌های نماز را به صورت نامتعارفی طولانی نمود، با آنکه ایشان در حال نماز رعایت ضعیف‌ترین نمازگزاران را می‌نمود و نماز را خیلی طولانی نمی‌کرد. بعد از نماز اصحاب از حضرت علت طولانی شدن سجده را پرسیدند، حضرت فرمود: «در آن سجده حسنین8 بر پشت من سوار شده و مشغول بازی بودند و من نخواستم خاطر آن‌ها را مکدر کنم».
احترام به فرزندان سبب می‌شود آن‌ها از نحوه برخورد والدین نسبت به اهل‌بیت:، یاد کردن نام ائمه: با تکریم و احترام، سلام و صلوات فرستادن همراه اسم‌شان، برخاستن و دست بر سر نهادن و احترام به نام امام زمان(عج)، جشن گرفتن در روز میلاد ائمه: و غمگین بودن در روز شهادت‌شان، الگو بگیرند. البته کودکان و نوجوانان از دوستان خود نیز الگوگیری می‌کنند. بنابراین والدین باید دقت کنند که فرزندشان با دوستان اهل‌بیت: دوست باشند. امام علی(علیه السلام) فرموده است: «هر کس می‌خواهد بداند که آیا عاشق حقیقی ما اهل‌بیت است یا نه، به قلب خویش رجوع کند. اگر در دلش محبت دوستان ما هست، پس او دشمن ما نیست؛ دوست ماست، ولی اگر یکی از دوستان ما را در دلش دشمن می‌دارد، او دوستدار حقیقی ما نیست».
3. خاطره‌نگاری
والدین می‌توانند در روزهای شادی اهل‌بیت(علیهم السلام) با هدیه‌ای کوچک، پختن کیک خانگی یا غذای مورد علاقه بچه‌ها و یک برنامه ویژه در پارک یا شهربازی و درست کردن کاردستی، جشن کوچکی بگیرند و به آن‌ها بگویند این همه خوشحالی، به خاطر تولد یکی از انسان‌های بسیار خوب این دنیاست. بدین ترتیب شخصیت و زندگی و خاطره اهل‌بیت: و مراسم و مجالس‌شان در ذهن کودکان، خاطره خوشی بر جای می‌گذارد. عیدی دادن، گرفتن جشن تکلیف، اعطای مدال و اهدای جوایز و تشویق‌ها در روز تولد معصومین: نیز می‌تواند تأثیرگذار باشد. رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «هدیه، محبت می‌آورد»؛ پس اگر این هدیه در ارتباط با خاندان عصمت و طهارت: باشد، طبیعی است که محبت آنان را در پی خواهد داشت.
شرکت دادن فرزند در اردوهای زیارتی و برنامه‌های خودجوش نوجوانان که کار گروهی انجام می‌دهند؛ مانند فعالیت‌هایی که در نیمه شعبان و برگزاری جشن دارند یا تشکیل هیأت و راه انداختن دسته عزاداری یا آراستن مسجد، حسینیه و تکیه و برنامه‌های ایستگاه‌های صلواتی آب، شربت و ... بسیار خاطره‌ساز، جذاب و زمینه‌ساز وابستگی به اهل‌بیت: است.
4. حضور در اماکن زیارتی
بردن فرزندان به زیارت قبور مطهر اهل‌بیت: و برقراری رابطه عاطفی با ایشان، از جمله راهکارهای خاطره‌سازی است. برای مثال می‌توان در سفر مشهد به فرزندان گفت که امام رضا(علیه السلام) آن‌ها را میبیند و به حرف‌هایشان گوش می‌دهد. پس آن‌ها می‌توانند با امام درد دل کنند، همه حرف‌هایشان را به حضرت بزنند و در یک نقاشی، زیارت را به تصویر بکشند. والدین می‌توانند از خاطرات و صحبت‌ها و درد دل‌های خودشان با ائمه: و حاجت‌های برآورده شده و برآورده نشده‌شان بگویند تا بچه‌ها نحوه ارتباط با اهل‌بیت: را یاد بگیرند. بهتر است والدین اجازه دهند که فرزندان با دوستانشان از طریق مدرسه به زیارت بروند و تلاش کنند که فرزندان از غذای تبرکی حرم نیز استفاده کنند تا این سفر زیارتی برایشان خاطره‌ساز شود.
5. داستان و شعرخوانی
از دیگر راه‌های ایجاد محبت اهل‌بیت: در فرزندان، استفاده از ابزار مناسب در دوران کودکی و نوجوانی است؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) به امام حسن مجتبی(علیه السلام) فرمود: «فرزندم! قبل از اینکه دل نرم تو سخت شود و فکرت مشغول شود، من به تربیت تو اقدام کردم». بنابراین والدین باید تربیت دینی فرزندشان را از کودکی آغاز نمایند؛ برای مثال برای کودک خود قصه‌هایی از مهربانی ائمه(علیهم السلام) از کتاب‌هایی با تصویرسازی‌های خیال‌انگیز تعریف کنند تا بچه‌ها با ائمه: انس بگیرند و شیرینی کلام اهل‌بیت: و عمق حکمت‌های آنان را دریابند تا از طریق سخنانشان، شیفته شخصیت‌شان شوند. امام رضا(علیه السلام) فرموده است: «اگر مردم خوبی‌های حرف‌ها و تعالیم ما را بشناسند، از ما پیروی می‌کنند».
شعر نیز به خاطر آهنگ موزونی که دارد، غالباً بیشتر در ذهن کودکان می‌ماند و به خاطر قابلیتی که در حمل بار معنایی دارد، می‌تواند مطالب زیادی را به آنان منتقل کند. استفاده از قالب‌های شعر کودکانه می‌تواند در تشدید حبّ فرزندان به اهل‌بیت(علیهم السلام) و بالا بردن اطلاعات آن‌ها در وادی ولایت کمک کند. برای مثال می‌توانند شعر «مَن مَاتَ عَلی حُبِّ عَلی، مَاتَ شَهِیداً» را به آن‌ها بیاموزند که به روایت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره دارد که فرمود: «مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِيدا: هر کس با محبت آل‌محمد از دنیا برود، شهید مرده است».
برخی از بهترین کتاب‌های مفید برای داستان و شعرخوانی برای کودکان و نوجوانان عبارتند از: «من اهل‌بیت: را دوست دارم»، «دایرةالمعارف سبک زندگی اهل‌بیت:» و «پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و قصه‌هایش» تألیف غلامرضا حیدری ابهری؛ «هفت حکایت از بچه‌ها و حضرت علی (علیه السلام)» اثر مصطفی رحماندوست؛ «چه شمشیر زیبایی» اثر مجید ملامحمدی؛ «قصه‌های شیرین اهل‌بیت:» اثر محسن نعماء و «فاطمه و فاطمه» اثر سید محمد مهاجرانی.
مقارن‌سازی با زیبایی‌ها نیز شیوه‌ای است که امامان معصوم: هم به کار می‌بردند؛ برای مثال برای معرفی امام زمان(عج) در روایات مختلف، تعابیر زیبایی به کار رفته است؛ از جمله رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «اَلْمَهْدِيُّ طَاوُوسُ اَهْلِ الْجَنَّةِ: مهدی، طاووس بهشتیان است». از آنجا که کودکان با محسوسات بهتر می‌توانند ارتباط برقرار کنند، مقارن‌سازی اهل‌بیت: با این‌گونه زیبایی‌ها در ذهن آنان بیشتر نفوذ می‌کند و استقرار می‌یابد.
نتیجه‌گیری
یکی از وظایف والدین نسبت به فرزندان، تربیت دینی آنان و ایجاد محبت اهل‌بیت: در قلب فرزندان است. برای ایجاد چنین محبتی، باید زمینه‌سازی کرد و با انتخاب همسر شایسته، به چنین مسئله‌ای اهتمام داشت؛ زیرا بی‌شک روحیات و ویژگی‌های خُلقی والدین در فرزند تأثیرگذار است. در انتخاب همسر باید به مسئله تربیت دینی فرزندان توجه شود که آیا چنین همسری می‌تواند محبت اهل‌بیت: را در فرزند ایجاد کند؟ توجه مادر در دوران بارداری و نوزادی به فرزند نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. ایجاد شناخت و معرفت اهل‌بیت: در ذهن فرزند، خاطره‌سازی با اهل‌بیت(علیهم السلام)، الگوسازی و داستان‌گویی و شعرخوانی از اهل‌بیت(علیهم السلام) برای فرزند نیز راهکارهایی برای ایجاد محبت اهل‌بیت(علیهم السلام) در کودکان و نوجوانان است. دعای والدین برای فرزندان نیز از تأثیرگذارترین عوامل ایجاد محبت اهل‌بیت: در قلب فرزندان است؛ دعاهایی که قرآن کریم نیز به آن اشاره کرده است: «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ: پروردگارا! ما را تسلیم خود قرار ده و از نسل ما امتی که تسلیم تو باشند، قرار ده».
تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافری است
راهرو گر صد هنر دارد، توکل بایدش
فهرست منابع
کتب
1. ابراهیمی اقلیدی، علی؛ اصول فرزندداری؛ قم: نشر تهذیب، 1389ش.
2. ابن‌شعبه حرانی، حسین بن علی؛ تحف العقول؛ ترجمه صادق حسن‌زاده؛ [بی‌جا]: نشر آل علی، 1382ش.
3. انصاریان، حسین؛ نظام خانواده در اسلام؛ قم: نشر ام‌ابیها، 1380 ش.
4. خمینی، سید روح‌الله؛ صحیفه امام؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1389ش.
5. دیلمی، حسن؛ ارشاد القلوب؛ قم: [بی‌نا]، 1376ش.
6. شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ چاپ اول، قم: هجرت، 1414ق.
7. شوشتری، قاضی نورالله؛ احقاق الحق؛ قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1409ق.
8. طبسی، محمدجواد؛ حقوق فرزندان در مکتب اهل‌بیت:؛ قم: نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1383ش.
9. غزالی، محمد؛ احیاء علوم‌الدین؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، 1385ش.
10. فلسفی، محمدتقی؛ حدیث تربیت؛ [بی‌جا]: پیام آزادی، 1375ش.
11. قرائتی، محسن؛ تفسیر نور؛ تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1386ش.
12. قندوزی، سلیمان؛ ینابیع المودة؛ بیروت: تاریخ الاصدار، 1418ق.
13. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافی؛ چاپ چهارم، قم: نشر دارالکتب الاسلامى، ۱۳۶۵ش.
14. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت: مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.
15. محدثی، جواد؛ عشق برتر؛ قم: نشر دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹ش.
16. محمدی ری‌شهری، محمد؛ میزان الحکمة؛ ترجمه حمیدرضا شیخی؛ [بی‌جا]: انتشارات سازمان چاپ و نشر، 1381ش.
17. مصباح یزدى، محمدتقی؛ اخلاق در قرآن؛ قم: مؤسسه علمی پژوهشی امام خمینی;، 1386ش.
18. نوری، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک الوسائل؛ بیروت: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السّلام) لاحیاء التراث، 1383ق.
سایت
سایت گنجور؛ غزلیات حافظ.
https://ganjoor.net/hafez
افزودن دیدگاه جدید