راه‌های ایجاد و تقویت گفتمان در میان اعضای خانواده

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| راه‌های ایجاد و تقویت گفتمان در میان اعضای خانواده. دکتر علی کاظمی*

مقدمه 
محبوب‌ترين بنا نزد خداوند، بنای خانواده است.  بر این اساس، اسلام بر تشکیل و استحکام آن بسیار تأکید کرده است. اين بنای مقدس، جايگاه محبت و مودّت و کانون اصلی تکوين شخصيت انسان است. در اسلام، خانواده وسيله تکامل و آرامش روحی و روانی انسان به شمار می‌رود. ریموند بیچ می‌نویسد: «زناشويى در رديف نظم‌هايى قرار دارد كه آفريدگار جهان اساس آن را بنا نهاده است. هيچ امرى در زندگى نمی‌تواند به اندازه ازدواج، بهروزى يا تيره‌بختى به‏بار بياورد و در جهان، براى هيچ چيز ديگرى به اندازه ازدواج لازم نيست كه انسان روح و قلب خود را آماده سازد». 

زن و مرد با پیمان زناشویی و تشکیل خانواده در جهت تحقق اهداف ازدواج و کسب سکینه و آرامش  تلاش می‌کنند، اما تشکیل خانواده به تنهایی کافی نیست؛ بلکه هر یک از افراد خانواده برای رسیدن به آرمان‌های یاد شده، مسئولیت‌هایی دارند. کسب آرامش و همدلی، تربیت فرزندان صالح و بقای خانواده، نوعی خاص از رفتار همسران نسبت به یکدیگر را طلب می‌کند که به آن، ارتباط کلامی گفته می‌شود. در این نوشتار تلاش شده است ارتباط کلامی میان اعضای خانواده، مورد بررسی قرار ‌گیرد.

1. انتخاب موضوع گفتگو
موضوع مناسب برای گفتگو، می‌تواند سبب علاقمندی بیشتر اعضای خانواده برای گفتگو شود. برای انتخاب موضوع مناسب و مورد علاقه، باید دنیای مطلوب و نیازهای یکدیگر را شناخت. بیان این نیازها نیز سبب شناخت اعضا از دغدغه‌های یکدیگر شده و راه را برای انتخاب محتوا و موضوع برای گفتگو هموار می‌کند. موضوعاتی همچون تربیت و ازدواج فرزندان یا مشکلات موجود و بیان راهکارهایی برای رفع آن‌ها و نیز مدیریت مسائل مربوط به زندگی مشترک، می‌تواند موضوع‌های خوبی برای گفتگو میان زوجین باشد. بیان ويژگی‌‌های شخصی و خواسته‌هایی که از همسر خود دارند، می‌تواند به شناخت بیشتر یکدیگر کمک کند و تفاهم بیشتری را میان آنان فراهم ‌نماید. هر چه تفاهم بیشتر شود، دلخوری‌ها و برداشت‌های اشتباه زوجین از عملکرد یکدیگر کمتر می‌شود؛ زیرا وقتی هر يک از آن‌ها به علاقه‌‌مندی‌های طرف مقابل پی ببرد و بداند همسر او از چه چيزهايی خرسند و از چه چیزهایی ناراحت می‌شود، برای جلب محبت او می‌کوشد که او را آزرده خاطر نکرده و زمینه‌های خشنودی‌اش را فراهم کند.

2. شناخت نیازهای اعضای خانواده
رفتار انسان هدفمندانه و بیشتر متأثر از نیروهای درونی است، از این‌رو افراد به وسیله نیروهای غریزی برانگیخته می‌شوند و هر رفتاری در جهت برآوردن نیازهای اساسی شکل میگیرد. نیازهای اساسی است که آدمی را به تلاش و حرکت وا می‌دارد.  
ریشه بسیاری از تعارض‌های میان همسران، برآورده نشدن نیازهایشان است؛ زیرا در میزان نیازها و ویژگی‌های جنسیتی با یکدیگر متفاوتند. اگر همسران در‌یابند که با صحبت درباره نیازهای خود، به راهکارهایی برای پاسخگویی به آن‌ها خواهند رسید، دیگر احساس نمی‌کنند رضایت‌شان برای طرف مقابل اهمیت و ارزش ندارد. احساس رضایتمندی حاصل از گفتگو و کاهش تعارض‌ها سبب می‌شود «همسران بتوانند برای طرز بیان تقاضا و خواسته خود برنامه‌ریزی کنند و بدون سکوت مفرط، رفتار ترحم‌آمیز، طلبکارانه یا پرخاشگرانه ابراز وجود کنند. در این‌صورت همسران یاد می‌گیرند به جای اینکه انتظار داشته باشند، همسرشان به صورت معجزه‌وار نیازها و خواسته‌های آن‌ها را بداند، نیازها و خواسته‌هایشان را ابراز کنند». 
خانمی که برای طلاق به دادگاه مراجعه کرده بود، رفتار بد همسرش و بی‌توجهی‌ او به احترام گذاشتن به خود را علت طلاق بیان کرد. وی می‌گفت: 
همسرم علی‌رغم همه خوبی‌هایش، نمی‌خواهد بفهمد من همسر و مادر دو فرزندش هستم. در مجالس با دست انداختن من، مایه تفریح دیگران می‌شود و من بسیار خجالت‌زده می‌شوم. هر چه از او خواهش کرده‌ام دست از این کار بردارد، بی‌فایده است. من آدم شوخ و بذله‌گویی نیستم تا با او مانند خودش رفتار کنم. چون خواهش‌هایم فاید‌ه‌ای ندارد، اگر چه می‌دانم بعد از طلاق دچار مشکلات بسیاری خواهم شد، اما می‌خواهم از او جدا شوم. 

3. شیوه‌ها و مهارت‌های گفتگو
یکی از معضلات اصلی گفتگوهای همسران، این است که پیامی که فرد قصد انتقال آن را دارد، لزوماً همان پیامی نیست که ارسال می‌کند و پیام دریافت‌ شده، لزوماً همان پیامی نیست که ارسال می‌شود. مردی که می‌خواهد به همسرش ابراز محبت کند و هنگام بیرون رفتن از منزل، متوجه خاک روی میز می‌شود؛ به جای بیان دوست داشتن روی میز یک قلب می‌کشد، اما همسرش فکر می‌کند آن، نشانه اعتراض به کثیفی منزل است! بنابراین داشتن مهارت گفتگو، یکی از اصلی‌ترین علل اختلافات زناشویی است که حتی اگر یکی از زوجین دارای این مهارت باشد، می‌تواند از بسیاری از اختلافات جلوگیری کند. برخی از این مهارت‌ها عبارتند از:
الف) مؤدبانه و محبت‌آميز سخن گفتن
گفتگو چه میان همسران باشد و چه میان والدین و فرزندان، بايد مؤدبانه و محبت ‌آميز باشد؛ نه خصمانه و نفرت‌انگيز. شیوه بیان یک مطلب می‌تواند به‌گونه‌ای باشد که شنونده پاسخ نيکو دهد یا بالعکس طرف مقابل جواب ندهد يا جواب تندی داشته باشد. اسلام بر استفاده از جملات زیبا و مؤدبانه هنگام سخن گفتن با یکدیگر تأکید کرده است تا پاسخی زيبا شنيده شود؛ چنانکه امام علی(علیه السّلام) فرموده است: «أَجْمِلُوا فِي الْخِطَابِ تَسْمَعُوا جَمِيلَ الْجَوَاب‏:  زيبا سخن بگوييد تا پاسخ زيبا بشنويد». گاهی آمرانه سخن گفتن یکی از همسران، حساسيت دیگری را برانگيخته و نه تنها خوستهای اجابت نمی‌شود؛ بلکه امکان به وجود آمدن برخورد لفظی و تنش هم وجود دارد. گاهی نيز ممکن است ضمن صحبت، یکی از زوجین کلمه يا جمله‌ای بگويد که اثر بد آن تا سال‌ها در ذهن دیگری باقی بماند و حتی باعث افسردگی و دلسردی از زندگی شود. 
تمرين مهارت کنترل خشم، به همسران کمک می‌کند که در استفاده از کلمات، دقت بیشتری داشته باشند. البته حرکات دست و چشم و ابرو و آهنگ صدا نيز در اين مسئله مؤثر است؛ برای مثال گفتن کلمه «چشم» در مقابل خواسته همسر با صدایی آهسته، بسیار محبت‌آفرین و معجزه‌گر است. 
ب) خطاب زیبا
در ارتباط صحیح، باید هم گوینده خوبی بود و هم شنونده خوبی؛ یعنی در تبادل اطلاعات و عواطف باید از نقش عاطفی و روانی واژه‌ها آگاه بود. همچنین باید توجه داشت چگونه بعضی از کلمات در برقراری ارتباط سالم، نقشی سازنده داشته و در ایجاد صمیمیت مؤثر هستند. بنابراین واژ‌ه‌ها باید با حساسیت بیشتری انتخاب شوند. از همین روست که اسلام به مسلمانان تأکید کرده است که همدیگر را با نام و القاب نیکو صدا کنند و از القاب بد پرهیز نمایند: «وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقاب:  و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید». اهمیت کلام زیبا و نیکو تا آنجاست که خداوند به حضرت موسی(علیه السّلام) و برادرش هارون، دستور می‌دهد که فرعون را با لحنی نرم، به حق دعوت کنند: «فَقُولاَ لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لعَلَّهُ یتَذَکَّرُ أَوْ یخْشَی:  و با او سخنی نرم بگویید، باشد که پند گیرد یا خشوع و خشیت یابد» و از دشنام و بددهنی حتی نسبت به کافران نیز بر حذر داشته  و از به کارگیری واژه‌های نادرست نهی کرده است: «وَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً:  و سخن (حق و) استوار بگویید»؛ زیرا کلام نیک، جواب نیک را در پی دارد. 
ج) اظهار دلتنگی در زمان دوری از یکدیگر
وقتی همسران یا دیگر اعضای خانواده مدتی از یکدیگر دور باشند، بیان احساسات می‌تواند رشته محبت ميان آن‌ها را محکم ‌تر کند. ابراز دلتنگی از دوری همسر (فرزند یا والدین) و بیان نگرانی از تأخیر و دیر آمدن به صورت تلفنی و با کلمات و جملات زیبا و دلنشین و نیز بین خوشحالی و دلتنگی هنگام ملاقات یکدیگر، دل‌های اعضا را بیشتر به هم نزدیک، و گرما و صفای محبت را در وجود هر یک از آنان عمیق‌تر می‌کند. البته باید دقت داشت که هنگام بیان نگرانی، نباید از کلماتی استفاده کرد که توبیخی بوده یا نشانه شک‌ کردن به یکدیگر باشد. البته باید توجه داشت ابراز احساسات یا ارادت از طریق روش‌هایی مانند پیامک و پست الکترونیکی، هرگز تأثیر و نتیجه صحبت ‌کردن و شنیدن صدا را ندارد.  
د) اظهار تشکر
یکی از عوامل گرمی فضای خانواده، سپاس زبانی از یکدیگر است. این امر باعث ایجاد انگیزه برای انجام وظایف و تقویت روحیۀ اعتماد ‌به ‌نفس در همسران می‌شود. به یقین تأمین نیازهای اقتصادی به تنهایی برای قدردانی، کافی نیست؛ زیرا تأثیر روانی تشکر زبانی، چنان است که چیزی جایگزین آن نمی‌شود. این تصور نیز که کار بیرون از منزل، وظیفۀ مرد بوده و به تشکر نیازی ندارد، صحیح نیست؛ بلکه تشکر زبانی از مرد، در روح او اثر مطلوبی می‌گذارد و سبب موفقیت بیشتر او می‌گردد. امام صادق(علیه السّلام) فرموده است: 
مَکتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ: اُشْکُرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَیکَ وَ أَنْعِمْ عَلَی مَنْ شَکَرَکَ فَإِنَّهُ لَا زَوَالَ لِلنَّعْمَاءِ إِذَا شُکِرَتْ وَ لَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا کُفِرَتْ:  در تورات نوشته است که سپاسگزاری کن، از کسی که به تو احسان نمود و احسان کن، به کسی که از تو سپاسگزاری کرد؛ زیرا اگر در برابر احسان، سپاسگزاری کنی؛ پایدار می‌شود و اگر ناسپاسی‌اش کنی، دوام نخواهد یافت.
تأثیر روانی تشکر نکردن به زبان تا آنجاست که گاه می‌تواند زمینه‌ساز افسردگی فرد شود. بانوی خانه‌داری می‌گوید:
شوهر حق‌نشناسی دارم. از صبح تا شام رنج می‌برم، زحمت می‌کشم، تمام کارهای خانه از شستن ظروف و لباس‌ها، از پختن غذا تا تزیین اتاق‌ها و بافتنی‌های لازم برای او و فرزندان را انجام می‌دهم؛ ولی وقتی به خانه می‌رسد، رفتارش به گونه‌ای است که گویا هیچ کاری انجام نشده است. اصلاً توجهی به هیچ چیز ندارد. لباس‌های اتو شده و کفش‌های واکس‌زدۀ او را که جلویش می‌گذارم، یک متشکرم یا دستت درد نکند هم نمی‌گوید. اگر من هم برایش تعریف کنم، با تندی حرفم را قطع می‌کند که بس است، این قدر کارهایت را به رخ من نکش، مگر چه کار کرده‌ای؟ شاخ غول شکسته‌ای یا از قلۀ دماوند بالا رفته‌ای؟ در صورتی که اگر زحمت‌های من نبود، وضع خوب حالا را نداشت. 

4. شرایط گفتگوی خوب 
گفتگو زمانی می‌تواند خوب و مفید باشد و سبب جذب اعضای خانواده شود که برخی شرایط در آن رعایت شود. این شرایط عبارتند از:
الف) افزایش آستانه تحمل
حفظ آرامش کانون خانواده نیازمند آن است که از هرگونه بدگویی و کلمات ناخوشایند پرهیز شود، اما گاهی ممکن است یکی از اعضای خانواده با کلمات تند و خشنی از دیگر اعضا مواجه شود. در چنین شرایطی باید با صبر و خویشتنداری، مراقب زبان خویش و کلمات مورد استفاده بود تا بتوان ضمن حفظ آرامش خانه، فضای به وجود آمده را به درستی مدیریت کرد. رسول‌اکرم(صلی الله علیه و آله و سلّم) درباره نقش صبر در رسیدن به خواسته‌ها فرموده است: «اَلصَّبْرُ خَیرُ مَرْكَبٍ مَا رَزَقَ اللَّهُ عَبْداً خَیراً لَهُ وَ لَا أَوْسَعَ مِنَ الصَّبْرِ: صبر بهترین مرکب است که خداوند بهتر و فراخ¬تر از آن به بنده روزی نکرده است». همچنین در این شرایط باید صحنه ناراحتی را به هر شکل ممکن تغییر داد تا فرد عصبانی نتواند به خشونت خود ادامه دهد، نه اينکه با پاسخی شبیه به بیان او یا بدتر از آنچه گفته، هیزم بر آتش معرکه افزود. 
ب) عذرخواهی و عذرپذيری
فردی که بر نفس خود مسلط است، وقتی دچار خطا یا اشتباهی می‌شود؛ غرور و تکبر را کنار می‌نهد و با عذرخواهی از کسی که حق او را ناديده گرفته يا ضايع کرده است، دلجويی می‌کند. عذرخواهی و عذرپذیری، کدورت‌ها و ناراحتی‌ها را که می‌تواند باعث قهر و دوری اعضای خانواده از یکدیگر و مانع گفتگو شود، از بین می‌برد.
باید توجه داشت که مشکلات خانوادگی، اغلب ناشی از اشتباهات دو طرفه است و تعامل نادرست آن‌ها با یکدیگر ساخته می‌شود. گفتگوی ميان اعضای خانواده با یکدیگر و به‌ویژه زوجین برای حل مشکلات، در صورتی نتیجه می‌دهد که هر دو طرف، صادقانه به اشتباهات خود اعتراف کنند. البته اگر يكی از اعضا عذرخواهی كرد، بايد طرف مقابل عذرخواهی او را قبول كند. امام علی(علیه السّلام) فرموده است: «شَرُّ النّاسِ مَن لايَقْبَلُ الْعُذرَ وَ لايُقیلُ الذَّنبَ:  بدترين مردم، كسی است كه عذر‌خواهی ديگران را نپذيرد و از خطای‌شان نگذرد». زن جوانی با مراجعه به دادگاه خانواده، درخواست طلاق داد و دربارۀ علت آن به قاضی گفت:
شوهرم حتی اگر مقصر صددرصد هم باشد، حاضر نیست از من معذرت بخواهد. بارها مرا به¬شدت ناراحت کرده و دلم را شکسته است؛ ولی حتی یک بار هم معذرت نخواسته و کاری نکرده که دلم را به دست بیاورد. همیشه این من بودم که گذشت کردم و از خطاهای او چشم‌پوشی کردم؛ ولی من یک زن هستم و دوست دارم شوهرم گاهی مرا با چنین حرف‌هایی خوشحال کند و اگر از او ناراحت می‌شوم، مثل بقیۀ مردها بیاید و از من معذرت بخواهد. دیگر تحمل زندگی کنار چنین مردی را ندارم و می‌خواهم از او جدا شوم.  
ج) گفتگو با فرزندان
در چندین سال پیش، بیشتر فرزندان اوقات خود را با مادرشان در خانه یا با پدرشان در مزرعه یا محل کار می‌گذراندند و با هم گفتگو می‌کردند؛ از ‌این‌رو والدین قادر بودند به نیازها، آرزوها و شخصیت فرزندانشان پی ‌ببرند، ولی امروزه با ورود وسایل و تکنولوژی‌های جدید مانند موبایل به محیط خانواده‌ها، والدین و فرزندان ساعت‌‌های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند؛ بدون آنکه با هم حرفی بزنند.
یکی از مهم‌ترین مشکلات زنان که در چهارمین کنگرۀ روزنامه‌نگاران زن در آلمان مطرح شد، این بود که ده‌ها میلیون زن در آلمان، صبح زود خانه و فرزندان خویش را ترک می‌کنند. پرسش اینجاست که ده‌ها میلیون کودک و نوجوانی که مادرانشان را در طول روز در کنار خویش نمی‌بینند و ارتباط کلامی ندارند، چگونه تربیت خواهند شد؟ اکنون بیشتر کودکان 14 ـ 16 ساله در آلمان کلید خانه‌هایشان را به گردن خود آویزان می‌کنند تا برای صرف ناهار به خانه بازگردند و پس از آن، در انتظار مادرانشان می‌نشینند و لحظه‌شماری می‌کنند تا پس از ساعت شش، شاید مادران خود را در آغوش بگیرند.

نتیجه‌گیری
یکی از اثرات مفید ارتباط کلامی در میان اعضای خانواده، ایجاد شناخت نسبت به یکدیگر و نتیجه شناخت میان افراد خانواده، افزایش محبت میان آن‌هاست. ارتباط کلامی مناسب از جهت محتوا و نوع کلمات به کار رفته، سبب افزایش شناخت همسران از یکدیگر می‌شود و در پرتو این شناخت است که در زندگی مشترک سازگاری میان زوجین بیشتر می‌شود، تفاهم بیشتری به وجود می‌آید و سطح تحمل طرفین نسبت به یکدیگر را بالا می‌برد؛ زیرا بعد از شناختی که در پرتو ارتباط کلامی مناسب ایجاد شده، سوء برداشت‌ها و توقعات موهوم از زندگی رخت بر می‌بندد و زمینه جدل لفظی و ناراحتی‌هایی که به خاطر عدم شناخت صورت می‌گرفته است، از بین می‌رود.

فهرست منابع
کتب
1. امینی، ابراهیم؛ آیین همسرداری؛ چاپ بیست و نهم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 138ش.
2. انصاری، علیرضا؛ سبک زندگی خانواده در قرآن؛ چاپ اول، قم: بوستان کتاب، 13ش.
3. آصفی، محمد مهدی؛ فی رحاب القرآن؛ قم: بوستان کتاب، 134ش.
4. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ غررالحکم و دررالکلم؛ تصحیح سید مهدی رجایی؛ چاپ دوم، قم: دارالکتاب الاسلامی، 1410ق.
5. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تصحیح فضل الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی؛ چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو، 132ش.
6. طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تصحیح احمد حبیب عاملی؛ چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].
7. فلسفی، محمد تقی؛ بزرگسال و جوان از نظر افکار و تمایلات؛ چاپ نهم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 138ش.
8. کلینی، محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ تحصیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 140ق.
9. کوری، جرالد و ماریان اشنایدر کوری؛ گروه درمانی؛ ترجمه سیف‌الله بهاری؛ تهران: نشر روان، 138ش.
10. گروهی از نویسندگان؛ سیمای خانواده در اسلام؛ چاپ اول، قم: بوستان کتاب، 133ش.
11. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ تحقیق گروهی از محققان؛ چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
12. مصطفوی، سید جواد؛ بهشت خانواده؛ چاپ اول، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد، 1404ق.
مقالات
طباطبایی ندوشن، سیده مریم؛ «مهارت‌های ارتباطی همسران»؛ ماهنامه پیام زن؛ شماره 250، دی 131، ص 56 و 5.
سایت‌ها
خبرگزاری جام‌نیوز؛ «مرد مغرور، پای زن جوان را به دادگاه کشاند»؛ 05/06/134، کد خبر55280.