اعتدال در مصرف

وَالَّذینَ إذا أنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وکانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً؛[1019]
و آنان‎که وقتی انفاق می‎کنند، نه از حدّ معمول [و متعارف] می‎گذرند و نه تنگ می‎گیرند، و [انفاقشان] همراه میان این دو در حدّ اعتدال است.
مفهوم‎شناسی
«اعتدال»، مصدر باب افتعال از ریشة «ع، د، ل» به معنای حدّ متوسّط میان دو وضعیّت متفاوت است؛[1020] همچنین هرگونه تناسبی که لازمة آن، برقراری مساوات میان چند جهت گوناگون باشد، اعتدال نامیده می‌شود[1021] و نقطة مقابل آن افراط و تفریط است.[1022]
واژة اعتدال در قرآن کریم نیامده است؛ ولی این مفهوم را می‌توان از واژگان «قوام» (فرقان، 67) «وسط» (بقره، 143) «قصد» (لقمان، 31)، «سواء» (قصص، 22) و «حنیف» (آل عمران، 67) استفاده کرد. همة این واژگان به معنای وضعیّت میانه و حدّ وسط اشاره دارد. واژگانی همچون «اسراف، اتراف، تبذیر، غلوّ، اعتداء، فرط، تفریط و قتر» که در دو سوی وضعیّت میانه قرار دارد، در ارتباط با موضوع اعتدال است. اعتدال درمصرف سرمایه‌‌های خداددی یکی از توصیه‌های ارزشمندی است که در مصادیق گوناگون مثل اعتدال در انفاق و اعتدال در خوردن و آشامیدن، در قرآن مطرح شده است.
[1018]. سعدی، بوستان، ص 104.
[1019]. فرقان، 67.
[1020]. ابن منظور، لسان العرب، ج 9، ص 61 – 62، «فرط».
[1021]. راغب، مفردات، ص 553، «عدل».
________________________________________
316
تفسیر آیه
در این آیه اعتدال در مصرف مورد توجّه قرار گرفته و رعایت آن از ویژگی‌های مؤمنان دانسته شده است. توجّه به مفردات آیه ما را به مفهوم اعتدال مورد نظر خداوند بیشتر راهنمایی می‌کند.
کلمة «انفاق» به معنای بذل و صرف آن در رفع حوایج خویشتن و یا دیگران است و کلمة «اسراف» به معنای افراط و بیرون شدن از حدّ است؛ امّا بیرون شدن از حدّ اعتدال به طرف زیاده‎روی خروج از اعدال پسندیده نیست، حتّی خصوص مسئلة انفاق، زیاده‎روی و تجاوز از حدّی سزاوار نیست، در مقابل آن، «قتر» ـ به فتح قاف و سکون تاء ـ حدّ تفریط انفاق به معنای انفاق نکردن است.[1023]
کلمه «قَوام» ـ به فتح قاف ـ به معنای حد وسط و معتدل است و همین کلمه به کسره قاف به معنای مایه قوام هر چیز است و جمله «بین ذلک» متعلق است به قوام، و معنایش این است که: بندگان رحمان انفاق می‎کنند و انفاقشان همواره در حدّ وسط و میان اسراف و إقتار است، پس این‎که فرمود: «وَکانَ بَیْنَ ذلک قَواماً» توضیح همان جملة قبلی است که فرمود: «إذا أنْفَقوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُروا» پس صدر آیه، دو طرف افراط و تفریط در انفاق را نفی کرده و ذیل آن، حدّ وسط در آن را اثبات نموده است.[1024]
محمّد بن سنان از امام رضا(ع) دربارة قول خدای ـ عزّوجلّ ـ «وکان بین ذلک قَواماً» روایت نموده است که فرمود: «قوام، همان «معروف» است که در این آمده است، [یعنی خرج کردن] باید به میزان عائله و مخارج آنها باشد که در جهت صلاح خرج‎کننده و عائله اوست».[1025]
دربارة معنای جملة «والذین اذا اَنْفَقُوا لم یُسْرِفوا ولم یَقْتُرُوا» معاذ گوید: از رسول خدا(ص) پرسیدم، حضرت فرمود: «یعنی کسی که چیزی را
[1022]. مصطفوی، التحقیق، ج 9، ص 61 – 62.
[1023]. راغب، مفردات، ص ، «قتر».
[1024]. طباطبائی، المیزان، ج 15، ص 240.
________________________________________
317
در غیر مسیر حق بدهد، اسراف کرده و کسی که دیگری را از حقّی منع کند تنگ گرفته است».[1026]
تفسیر آیه در کلام امام رضا(ع)
از دیدگاه امام رضا(ع) کسی که در مصرف به خود و خانوادة خود سخت می‌گیرد و در مصرف خسّت می‌ورزد، از جاده اعتدال بیرون است و هم آن‎که اسراف کرده و زیاده‌روی می‌کند. امام هشتم7 هر دو شیوه را ناپسند می‌شمارد. یکی از یاران امام(ع) می‌گوید: از آن حضرت دربارة چگونگی تأمین مخارج خانواده جویا شدم، فرمود: «در مخارج خانواده، حدّ وسط میان دو روش ناپسند». گفتم: فدایت شوم، به خدا سوگند، نمی‌دانم این دو روش چیست؟ فرمود: « دو روش ناپسند، اسراف و خسّت است. آیا نمی دانی که خداوند بزرگ‌، اسراف (زیاده‌روی) و اقتار (سخت‌گیری) را ناخوشایند می‌دارد و در قرآن می‌فرماید:”آنان که هرگاه چیزی ببخشند، نه زیاده‌روی می‌کنند و نه خسّت می‌ورزند و میانگین این دو را در حدّ قوام بر می‌گزینند“».[1027]
آیات و عناوین مرتبط
اعتدال در انفاق: (بقره، 219 و اسراء، 29).
پیامد ترک اعتدال در مصرف: (مائده، 87؛ اسراء، 29؛ انعام، 141؛ اعراف، 31 و طه، 81).
اعتدال در خوردن و آشامیدن: (انعام، 141 و اعراف، 31).
پیام‎های آیه
1. بندگان خالص خدا با رعایت اعتدال در مصرف کردن اموالشان نه اسراف می‎کنند و نه به خود و خانوادة خویش تنگ می‎گیرند (وعباد الرحمن... والذین اذا أنفقوا لم یُسرفوا ولم یَقْتُرُوا).
2. رعایت اعتدال و میانه‎روی در معیشت و زندگی اقتصادی از اوصاف بندگان خالص خداست (وعباد الرحمن... والذین إذا أنْفَقُوا لم یُسْرفوا ولم یَقْتُرُوا وکان بین ذلک قواماً).
[1025]. کلینی، کافی، ج 4، ص 56، ح 8 و حویزی، نورالثقلین، ج 4، ص 29، ح 106.
[1026]. طبرسی، مجمع البیان، ج 7، ص 280.
________________________________________
318
3. رعایت نکردن اعتدال در مصرف و افراط و زیاده‎روی در هر کاری ـ حتّی در امور خیریّه چون بخشش ـ امری ناپسند است (والذین إذا أنْفَقُوا لَمْ یُسْرفوا ولم یَقْتُروا وکان بین ذلک قِواماً).
4. تشویق خداوند به رعایت اعتدال و میانه‎روی در مصرف و پرهیز از اسراف و سخت‎گیری در مصرف اموال برای زندگی شخصی و یا بخشش به دیگران است (عباد الرحمن... والذین إذا أنْفَقُوا لَمْ یُسْرفوا ولم یَقْتُروا وکان بین ذلک قِواماً).
اعتدال در روایات
1. اعتدال سبب محبوبیت خداوند
امام صادق(ع) در این باره فرمود: «إنّ القصد أمْرٌ یحبّه الله عزّوجلّ ـ وأنّ السَّرفَ أمْرٌ یُبْغِضُهُ اللهُ عزّوجلَّ حتی صرحُک ألنُّواةَ فإنّها تصلح لشئ وحتّی صَبُّکَ فَضْلَ شَرابِکَ»؛[1028] همانا اقتصاد و میانه‎روی امری است که خدا آن را دوست دارد و اسراف و زیاده‎روی را دشمن و مبغوض می‎دارد و غضب می‎کند، حتّی اگر در دور انداختن هستة خرمایی باشد، چرا که دارای فایده است و برای کاری استفاده دارد و یا حتّی اسراف در دور ریختن زیادی آبی که خورده شده باشد.
2. مصداق اعتدال در مصرف غذا
از امام صادق(ع) سؤال شد: اقتار چیست؟ حضرت فرمود: «أکلُ الْخُبْزِ والْملح وأنْتَ تَقْدِرُ علی غیره قُلْتُ: فَما الْقَصْد؟ قال: ألخبز واللحم واللبن والخِل والسمن، مرّة هذا ومرّة هذا»؛[1029] خوردن نان و نمک با این‎که قدرت بر زیادتر از نان و نمک داری. گفتم: قصد یعنی چه؟ فرمود: خوردن نان، گوشت، شیر، سرکه و روغن، یک مرتبه از یکی و مرتبة دیگری از دیگری.
از قید «مرّة و مرّة» استفاده می‎شود که بیشتر از مقدار حاجت، مصرف کردن با میانه‎‎روی سازگاری ندارد و از موارد اسراف است.
[1027]. قمی، سفینه البحار، ج 2، ص 622.
[1028]. ری شهری، میزان الحکمه، ج 4، ص 447.
________________________________________
319
3. مصداق اعتدال در پوشش
از امام صادق(ع) پرسیده شد: آیا می‎شود شخص مؤمن ده پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله. بعد سؤال شد: آیا می‎شود بیست پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله بعد پرسیده شد: آیا می‎شود سی پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله، این (سی پیراهن داشتن) اسراف نیست؛ اسراف آن‎جاست که لباس بیرونی و میهمانی را لباس داخل منزل قرار بدهد.[1030]
4. اعتدال در تهیّة مرکب سواری
امام صادق(ع) نیز در همین مورد فرمود: «آیا خیال می‎کنی که چون خدا به کسی مالی دهد و او را در آن امین بداند، به او این اجازه را می‎دهد که اسبی را به ده هزار درهم برای سوار شدن خود بخرد، در صورتی که اسبی به بهای بیست درهم برای او کافی باشد».[1031]
5. اعتدال در مصرف سبب رشد مال
حضرت علی(ع) فرمود: «اعتدال، مال اندک را رشد می‌دهد».[1032]
6. اعتدال در مصرف سبب نجات از فقر
امام کاظم(ع)فرمود: «انسانی که میانه‌روی کند، فقیر نشود».[1033]
7. اعتدال در مصرف نصف معیشت
رسول خدا(ص) فرمود: «میانه‌روی در خرج کردن، نصف معیشت است».[1034]
پیامد ترک اعتدال در مصرف
1. منشأ دردها
رسول اکرم(ص) فرمود: «از پرخوری بپرهیزید؛ زیرا سبب فساد بدن و منشأ دردهاست».[1035]
2. مانع اجابت دعا
[1029]. عاملی، وسائل الشیعه، ج 15، ص 261.
[1030]. عاملی، وسائل الشیعه، ج 5، ص 22.
[1031]. عیّاشی، تفسیر عیّاشی، ج 2، ص 16.
[1032]. آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ح 334.
[1033]. صدوق، خصال، ص 620.
[1034] فاضل، کنزالعمّال، ح 5434.
________________________________________
320
امام صادق(ع) فرمود: «رجل أعطاه الله مالا فأنفقه فی غیر حقه، ثم قال اللهم ارْزُقْنی، فلا یُسْتَجاب له»؛[1036] مردی که خدا مالی به او عطا کند و او آن را در غیر جای شایستة خود به مصرف رساند، و از خدا طلب روزی کند، دعایش مستجاب نمی‎شود.
3. نقصان ثواب وضو و غسل
امام حسن عسگری7 فرمود: «مَنْ تعدّی فی طَهُورِهِ کَان کَناقِصه»؛[1037] هرکس در مصرف آب (وضو و غسل) زیاده‎روی کند، مانند کسی است که وضو و غسل خود را باطل کند[1038].
حکایت
1. دستور به رعایت اعتدال
مبلغی طلا پیش پیامبر اکرم(ص) بود و او می‌خواست آنها را به مصرف فقرا برساند و میل نداشت حتّی یک شب هم آن پول در خانه‌اش بماند؛ بنابراین در یک روز تمام طلاها را به این و آن داد. بامداد دیگر، نیازمندی پیدا شد و با اصرار از پیامبر9 کمک می‌خواست. پیغمبر9 هم چیزی در دست نداشت که به نیازمند بدهد؛ از این‌رو، خیلی ناراحت و غمناک شد. این‎جا بود که آیة قرآن نازل شد و دستور کار را داد: « نه دست‌های خود را به گردن خود ببند و نه دست تمام گشاده داشته باش که بعد، تُهی دست بمانی و مورد ملامت فقرا واقع شوی».[1039]
2. استقلال کشور با رعایت اعتدال
یک روز که قرار بود شهید رجایی از تشکیلات خبرگزاری جمهوری اسلامی دیدن کند، خبرنگاران رسانه‎های خبری خود را آماده کرده بودند تا از این دیدار گزارش تهیّه کنند. به محض ورود آقای رجایی و همراهان، عکّاسانی که در ساختمان خبرگزاری حضور داشتند، خواستند از موقعیّت‎های مختلف ورود و بازدید ایشان عکس‎های مختلفی بردارند. در بین کار فلاش دوربین‎ها مرتّب در فضای ساختمان نور می‎انداخت. ناگهان آقای رجایی با اشاره دست از آنها
[1035]. نوری، مستدرک الوسائل، ج 16، ص 210.
[1036]. کلینی، کافی، ج 5، ص 67.
[1037]. حرّانی، تحف العقول، ص 489.
[1038]. مقصود از بطلان،‌ نقصان ثواب وضو و غسل می‌باشد.
________________________________________
321
خواست دست نگه دارند. سپس گفت: بر اساس سیاست غلط رژیم گذشته تاکنون اکثر نیازهای ما از سایر کشورها وارد می‎شود، جنگ هم بر مشکلات ما افزوده است. همین فیلم‎هایی که شما مصرف می‎کنید، از خارج وارد می‎شود. اگر می‎گوییم: ما وظیفه داریم در کلیّة امور صرفه‎جویی کنیم، این یک شعار نیست و اگر ما به مردم می‎گوییم: در زندگی شخصی به صرفه‎جویی اهمّیت بدهند و خانواده‎ها به این موضوع حیاتی، اجتماعی عادت کنند، در این مورد خود ما نیز مسئولیّت داریم و شما که نقش پیام‎رسانی در جامعه را دارید بیش از دیگران در این امر مهم و حسّاس رعایت کنید. چه لزومی دارد در یک مراسم این چنینی این‎قدر عکس بگیرید؟ هریک از شما با نور فلاش‎هایتان یک تیر به قلب من می‎زنید. ما تا رسیدن به استقلال اجتماعی راه پر پیچ و خم و دور و درازی در پیش رو داریم. چرا باید ملّت تاوان این همه ریخت و پاش‎های اضافی من و شما را بدهد؟ صبر کنید هر وقت ما در زمینة تولیدات صنعتی از جمله تولید فیلم موفّقیّت‎هایی به‎دست آوردیم و از نظر اقتصادی خودکفا شدیم، اگر من آن روز دوباره به این مرکز و سایر مراکز برای بازدید آمدم، شما آن روز در کمال سرافرازی از چند ژست من، عکس‎های مختلف بگیرید.[1040]
3. ترک اعتدال در انفاق سبب ناراحتی پیامبر9
یکی از مسلمانان مدینه چند کودک و شش غلام داشت و در بستر مرگ قرار گرفت. پیش از مرگ خود، به خاطر جلب پاداش‎های الهی، غلامان خود را آزاد کرد. پس از آن‎که از دنیا رفت، مسلمانان بعد از غسل و کفن، او را به خاک سپردند. سپس ماجرای او را دربارة آزاد کردن غلامان و فقر فرزندانش به حضرت رسول9 خبر دادند. پیامبر اکرم(ص) فرمود: اگر من باخبر می‎شدم نمی‎گذاشتم جنازة او را در قبرستان دفن کنید؛ زیرا او کودکان خود را از ثروتش بی‎نصیب کرد و آنان را فقیر و بی‎پناه گذاشت تا دست گدایی به سوی مردم دراز کنند.[1041]
شعر
همه اخلاق نیکو درمیانه است
که از افراط و تفریطش کرانه است
میانه چون صراط مستقیم است
ز هر دو جانبش قعر جحیم است
* * *
نه چندان بخور کزدهانت برآید
نه چندان که از ضعف جانت برآید
* * *
[1039]. مطهّری، داستان راستان، ج 1، ص 75.
[1040]. رحمتی، گنجینه معارف، ص 82 ـ 83.
________________________________________
321
اندازه نگه دار که اندازه نکوست
هم لایق دشمن است و هم لایق دوست
* * *
نه چندان درشتی کن که از تو سیر شوند
و نه چندان نرمی که بر تو دلیر گردند
***
زکار زمانه میانه گزین
چوخواهی که یابی ز خلق آفرین