سیره خانوادگی سردار شهید قاسم سلیمانی

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ|فصلنامه ره توشه ماه مبارک رمضان 1444، سیره خانوادگی سردار شهید قاسم سلیمانی.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

نگارنده: حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا انصاری

مقدمه
بی‌تردید شهید سلیمانی، صاحب مکتب در عرصه‌های اخلاق، معنویت، ولایت‌مداری و مدیریت نظامی است؛ چنانکه مقام معظم رهبری(دام ظله) فرموده است: «... که ما به حاج ‌قاسم سلیمانی ـ شهید عزیز... به چشم یک فرد نگاه نکنیم؛ به آن‌ها به چشم یک مکتب نگاه کنیم. سردار شهید عزیز ما را با چشم یک مکتب، یک راه، یک مدرسه‌ درس‌آموز، با این چشم نگاه کنیم».  
آنچه که امروزه صاحبان قلم و نظریه‌پردازان بدان پرداخته‌اند، ابعاد و زاویه‌های مکتب مدیریتی، نظامی و ... سردار سرافراز اسلام است، اما فضای فکری و رفتار‌شناسی این سردار سرافراز نسبت به اعضای خانواده‌اش مورد توجه قرار نگرفته ویا کمتر بدان پرداخته شده است؛ این در حالی است که شهید سلیمانی در این عرصه نیز الگویی موفق است. از این‌رو الگو‌گیری از نظام خانوادگی شهید سلیمانی نیز بایسته است. بر این اساس شایسته است رویکرد شهید سلیمانی نسبت به اعضای خانواده‌اش بررسی شود.  گفتنی است مقصود از اعضای خانواده اعم از والدین، همسر و فرزندان است. 
شیوه‌‌های رفتاری شهید سلیمانی با اعضای خانواده 
شهید سلیمانی در رفتار با پدر و مادر و نیز همسر و فرزندانش خود همواره می‌کوشید مطابق شریعت اسلامی عمل کند که به برخی از این روش‌ها اشاره می‌شود.
1. محبت و مهربانی  
خداوند درباره اهمیت محبت در حریم خانواده می‌فرماید: «مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛  و از نشانه‌هاى او اينکه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در کنار آنان آرامش يابيد و در ميان‌تان مودت و رحمت قرار داد». قرآن کريم رابطه ميان زوجين را با کلمه «مودت» و «رحمت» تعبير کرده است که اين نکته بسيار عالى اشاره به جنبه انسانى و فوق حيوانى زندگى زناشويى دارد.‏ عشق و محبت نه تنها رکنی از ارکان خانواده، بلکه روح آن است. شهید مطهری در ضمن تشبیهی می‌نویسد: 
مرد مانند کوهسار است و زن به منزله چشمه و فرزندان به منزله گل‌ها و گیاه‌ها. چشمه باید باران کوهساران را دریافت و جذب کند تا بتواند آن را به صورت آب صاف و زلال بیرون دهد و گل‌ها و گیاه‌ها و سبزه‏‌ها را شاداب و خرم نماید. اگر باران به کوهساران نبارد یا وضع کوهسار طورى باشد که چیزى جذب زمین نشود، چشمه خشک و گل‌ها و گیاه‌ها مى‌میرند. پس همان طورى که رکن حیات دشت و صحرا، باران و بالأخص باران کوهستانى است؛ رکن حیات خانوادگى احساسات و عواطف مرد نسبت به زن است. از این عواطف است که هم زندگى زن و هم زندگى فرزندان صفا و جلا و خرمى مى‌گیرد. 
مولوی نیز گفته است: 
هر که را جامه ز عشقی چاک شد
       او ز حرص و عيب کلی پاک شد ‏

شاد باش ای عشقِ خوش سودای ما
       ای طبيب جمله علت‌های ما ‏

یکی از رفتارهای مهم و اثرگذار شهید سلیمانی در ارتباط با همسر و فرزندانش، محبت است. شهید سلیمانی از عمق دل همسر و فرزندانش را دوست ‌داشت و این امر را در قالب بهترین رفتار و زیبا‌ترین واژه ابراز می‌کرد؛ چنانکه در آخرین نامه‌ به همسرش، ضمن تبریک روز زن می‌نویسد: «همسر گرانقدر عزیز و مهربانم ... حقیقتاً مانده‌ام در پیشگاه خداوند که چگونه می‌توانم در این روز‌های قریب رفتن، حق نزدیک چهل ساله شمارا اداء کنم. ‌امیدی جز بخشش و محبت پیوسته شما و خداوند سبحان ندارم. روزت را تبریک می‌گویم و به خاطر این صبرچهل ساله، دست‌تان را می‌بوسم ...». 
ایشان فرزندانش را نیز به شدت دوست داشت؛ زیرا باور داشت که در گزاره‌های دینی مورد تأکید ویژه قرار گرفته است؛ چنانکه امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «إِنَ‏ اللَّهَ‏ لَیَرْحَمُ‏ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ؛ خداوند به بنده‌اش به خاطر محبت زیاد بنده به فرزندش رحم می‌کند». شهید سلیمانی در نامه به دخترش می‌نویسد:
بار‌ها در طول مســیر چهره‌های پر از محبت‌تان را یکی یکی جلوی چشمانم مجسم کرده‌ و بار‌ها قطرات اشکی به یادتان ریخته‌ام. دلتنگ‌تان شده‌ام، به خدا ســپردم‌تان. اگر چه کمتر فرصت ابراز محبت یافته‌ام و نتوانستم آن عشق درونی خودم را به شما برسانم، اما عزیزم هرگز دیده‌ای کسی جلوی آیینه خود را ببیند و به چشمان خود بگوید دوستتان دارم؛ کمتر اتفاق می‌افتد، اما چشمانش برایش با ارزش‌ترینند. شما چشمان منید. چه بر زبان بیاورم و چه نیاورم، برایم عزیزید. 
2. سپاسگزاری
یکی از عوامل استحکام نظام خانوادگی، قدردانی از زحمات یکدیگر است. زن و مرد هر دو برای اداره‌ خانواده و تأمین مسائل رفاهی تلاش می‌کنند. چه زیباست انسان در مقابل خدمتی که به او می‌شود،  شاکر باشد و از طرف مقابلش قدردانی کند؛ زیرا که یکی از مؤلفه‌ها و شاخص‌های زندگی موفق، سپاسگزاری از همسر است. زنی که تمام تلاش خود را وقف زندگی شوهر و اعضای خانواده می‌کند، سزاوار قدردانی است؛ زیرا این امر موجب می‌شود محبت در خانواده افزایش یابد و زن و مرد بیشتر به یکدیگر و اعضای خانوااده خدمت کنند. بر این اساس مردان با استفاده از ابزار تشکر می‌توانند کمبود‌ها و خلأ‌های رفتاری خود را نیز جبران کنند. ضمن آنکه تشکر از بندگان الهی، یکی از مصادیق احسان و نیکی است. اهمیت این مسئله تا آنجاست که قدردانی از بندگان خدا در برخی روایات، معادل سپاسگزاری از خداوند بیان شده است؛ چنانکه امام سجاد(علیه السلام) فرموده است: 
روز قیامت خداوند متعال به بعضی از بندگانش می‌گوید: آیا شکر فلان کس را به جای آوردی؟ عرض می‌کند: پروردگارا! من شکر تو را به جای آوردم. خداوند می‌فرماید: چون شکر او را به جا نیاوردی، شکر مرا هم به جا نیاورده‌ای». سپس حضرت فرمود: «أَشْكَرُكُمْ‏ لِلَّهِ‏ أَشْكَرُكُمْ‏ لِلنَّاسِ؛  شکرگزارترین شما در پیشگاه خدا، کسی است که از نعمت‌ها و زحمات مردم بیشترین قدردانی و شکرگزاری را به عمل آورد. 
امام صادق(علیه السلام) نیز فرموده است: «مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ اشْكُرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَيْكَ وَ أَنْعِمْ عَلَى مَنْ شَكَرَكَ فَإِنَّهُ لَا زَوَالَ لِلنَّعْمَاءِإِذَا شُكِرَتْ وَ لَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا كُفِرَتْ الشُّكْرُ زِيَادَةٌ فِي النِّعَمِ؛  از کسى که به تو نعمتى مى‌دهد، تشکر کن و به کسى که از تو سپاسگزارى مى‌کند، نعمت عطا کن؛ زيرا با وجود سپاسگزارى، نعمت‌ها زوال نيابند و با وجود ناسپاسى، نعمت‌ها پايدار نمانند». حدیث معروف امام رضا(علیه السلام) نیز ناظر بر بایستگی قدردانی از دیگران است: «مَنْ‏ لَمْ‏ يَشْكُرِ الْمُنْعِمَ‏ مِنَ‏ الْمَخْلُوقِينَ‏ لَمْ يَشْكُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ؛  هر کس سپاسگزار آفريدگان نعمت‌گستر نباشد، از خدای بزرگ سپاسگزاری نکرده است». 
بانوی خانه‌دار 29 ساله‌ای از تهران می‌نویسد: 
شوهر حق‌نشناسی دارم. از صبح تا شام رنج می‌برم، زحمت می‌کشم، تمام کارهای خانه از شستن ظروف و لباس‌ها، از پختن غذا تا تزیین اتاق‌ها و بافتنی‌های لازم را برای او و فرزندان انجام می‌دهم، ولی وقتی به خانه می‌رسد مثل این است که هیچ کاری انجام نشده است. اصلًا توجهی به هیچ چیز ندارد. لباس‌های اتو شده و کفش‌های واکس‌زده او را که جلویش می‌گذارم، یک «متشکرم» یا «دستت درد نکند» هم نمی‌گوید. اگر من هم برایش تعریف کنم، با تندی حرفم را قطع می‌کند که: «خوبه، این قدر کارهایت را به رخ من نکش. مگر چه کار کرده‌ای؟ شاخ غول شکسته‌ای یا از قله دماوند بالا رفته‌ای؟». در صورتی که اگر زحمت‌های من نبود، حالا هشتش گروِ نهش بود.  
شهید سلیمانی با توجه به میزان تأثیرگذاری قدردانی در استحکام خانواده و شناخت گزاره‌های دینی، از زحمات همسرش قدردانی می‌کند و در نامه‌ای به همسر خود می‌نویسد: «حقیقتاً مانده‌ام در پیشگاه خداوند که چگونه می‌توانم در این روز¬های قریب رفتن، حق نزدیک چهل ساله شما را اداء کنم. امیدی جز بخشش و محبت پیوسته شما و خداوند سبحان ندارم». 
3. روحیه شهادت‌طلبی 
مسئولیت اصلی تربیت فرزندان، متوجه خانواده است که اولین و مهم‌ترین پایگاه شخصیت‌سازی و رشد فرزندان به شمار می‌آید. از نگاه دینی، والدین وظیفه دارد که راه و رسم بندگی ر ا به فرزندان خود بیاموزد؛ چنانکه امام سجاد(علیه السلام) فرموده است: «وَ أَنَّكَ‏ مَسْئُولٌ‏ عَمَّا وُلِّیتَهُ‏ مِنْ‏ حُسْنِ‏ الْأَدَبِ‏ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى‏ رَبِّهِ‏؛  تو (پدر) نسبت به فرزند خود مسئول هستی که او را نیکو تربیت نمایی و او را به سوی پروردگارش رهنمون شوی». به نظر روانشناسان نیز اخلاق و رفتار در محیط خانواده، پایه‌گذاری می‌شود و کودکان از طریق دیدن‌ها و شنیدن‌ها راه و رسم زندگی را می‌آموزند؛ یعنی افزون بر تأثیرگذاری یک‌جانبه خانواده بر خلق و خوی کودک، نوعی آموختن دیداری و شنیداری نیز توسط کودک صورت می‌گیرد که والدین، آموزگاران خواسته و ناخواسته این آموزش خواهند بود. خداوند متعال یکی از ویژگی‌های بندگان راستین را توجه خاص به تربیت فرزند و خانواده خویش دانسته و فرموده است: «وَ الَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقينَ إِماماً؛  و کسانى که مى‌گويند: پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مايه روشنى چشم ما قرار ده و ما را براى پرهيزگاران پيشوا گردان».
یکی از رویکرد‌های مهم شهید سلیمانی، تربیت فرزندان مبتنی بر فرهنگ شهادت، ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی است. شهید سرافراز اسلام این رویکرد را از خانواده شروع نمود؛ یعنی از همان آغاز زندگی فرزندانش، از شهادت‌طلبی و روحیه جهادی و آه و ناله‌های کودکان مظلوم و ظلم ظالمان، برای اعضای خانواده سخن گفت و کلمات قصار امام علی(علیه السلام) را آوازه گوش فرزندانش نمود: «وَ كُونَا لِلظَّالِمِ‏ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً».  ایشان بار‌ها اشتیاق و علاقه‌اش به شهادت را در کانون خانواده بیان می‌کرد؛ چنانکه در نامه‌ای به دخترش فاطمه می‌نویسند: 
فاطمه عزیزم! این چند صفحه را برای تو می‌نویسم؛ چون می‌دانم مقدسانه مرا دوست داری. آه! مرگ خونین من! عزیز من! زیبای من! کجایی؟ مشتاق دیدارت هستم ... وقتی بوسه انفجار تو، تمام وجود مرا در خود محو می‌کند؛ دود می‌کند و می‌سوزاند. چقدر این لحظه را دوست دارم. آه... چقدر این منظره زیباست. چقدر این لحظه را دوست دارم. در راه عشق جان دادن خیلی زیباست. خدایا! سی سال برای این لحظه تلاش کردم. برای این لحظه با تمام رقبای عشق در افتاده‌ام. زخم‌ها برداشته‌ام، واسطه‌ها فرستاده‌ام. چقدر این منظره زیباست! چقدر این لحظه را دوست دارم. 
این سردار سرافراز همواره درصدد القای فرهنگ ظلم‌ستیزی و شهادت‌خواهی برای فرزندانش بود؛ چنانکه در نامه‌ای از همسرش می‌خواهد دعا کند که شهید شود.  نامه شهید سلیمانی به دخترش نیز ناظر بر همین مطلب است: 
عزیزم از خدا خواستم همه‌ شریان‌های وجودم را و همه‌ مویرگ‌هایم را مملو از عشق به خودش کند. وجودم را لبریز از عشق خودش کند. این راه را انتخاب نکردم که آدم بکشم، تو می‌دانی من قادر به دیدن بریدن سر مرغی هم نیستم... و دوست دارم خداوند این قدرت را به من بدهد که بتوانم از تمام مظلومان عالم دفاع کنم؛ نه برای اسلام عزیز جان بدهم که جانم قابل آن را ندارد، نه برای شیعه‌ مظلوم که ناقابل‌تر از آنم، نه نه... بلکه برای آن طفل وحشت‌زده بی‌پناهی که هیچ ملجأیی برایش نیست، برای آن زن بچه ‌به ‌سینه چسبانده هراسان و برای آن آواره در حال فرار و تعقیب که خطی خون پشت سر خود بر جای گذاشته است، می‌جنگم.  
4. فروتنی
در آموزه‌های دینی، به احترام و تکریم والدین توجه ویژه‌ای شده است؛ به‌گونه‌ای که تصور آن برای برخی مشکل است. بر اساس روایات، حتی بوسیدن پای والدین نیز ارزش محسوب می‌شود و نگاهی به صورت آن‌ها، ثواب یک حج را دارد. پیامبر اسلام(صل الله علیه و آله) در این باره فرموده است: «مَا وَلَدٌ بَارٌّ نَظَرَ إِلَى‏ أَبَوَیْهِ‏ بِرَحْمَةٍ إِلَّا كَانَ لَهُ بِكُلِّ نَظْرَةٍ حِجَّةٌ مَبْرُورَةٌ؛ نگاه پر مهر و محبت فرزند نیکوکار به پدر و مادرش ثواب حج دارد». از آن حضرت پرسیدند: اگر روزی صد مرتبه به والدین نگاه کند، آیا آن ثواب افزایش می‌یابد؟ فرمود: «نَعَمْ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ أَطْیَب؛‏ ‏ بلی، خداوند بزرگ‌تر از آن است که شما فکر می‌کنید؛ چون برای آن قدرت مطلق، اعطای چنین ثواب‌هایی بسیار آسان است». خداوند در سفارش به فرزندان نسبت به والدین می‌فرماید: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ».  در معناى جمله‏ «وَاخْفِضْ‏... » دو احتمال وجود دارد: احتمال اول اینکه، به حالت جوجه در مقابل مادر اشاره دارد که براى برانگیختن عطوفت مادر بال و پر خود را پایین مى‌آورد و حالت ذلت به خود مى‌گیرد. در این صورت معناى آیه چنین است که هنگام رویارویى و مکالمه با آنان، از روى محبت و رحمت چنان برخورد کن که تواضع و خضوع و افتادگى تو در مقابل آنان معلوم باشد. احتمال دوم اینکه این کلمه، تشبیه به حالت پرنده باشد که بال گسترده محبت خود را بر روى جوجه‏‌هایش فرود مى‌آورد و آن‌ها را در پناه خود مى‌گیرد. بنابراین معناى آیه چنین است که بال محبت و عطوفت و رحمت خویش را بر آنان بگستر و آنان را مشمول عنایت ویژه خود قرار بده.‏ 
رویکرد شهید سلیمانی، فروتنی نسبت به والدین‌ خود بود. این امر در رفتار ‌ایشان آنچنان برجسته بود که پای مادر را می‌بوسد و بدان افتخار می‌‌کند و اگر گاهی این امر ممکن نمی‌شد، از آن به عنوان آرزو وحسرت یاد می‌کرد. یکی از یاران ایشان می‌گوید: «ما نگران بودیم (مادر شهید سلیمانی در بیمارستان بود) که اتفاقی برای او رخ بدهد و از طرفی می‌دیدم که شهید سلیمانی زیاد نگران است. رفتیم و سرک کشیدیم. دیدیم سردار سلیمانی کنار پای مادر نشسته و جوراب‌ها را از پای مادرش درآورده و پا‌های مادر را بر روی پیشانی و چشمانش می‌کشد و اشک می‌ریزد».   
5. جلب رضایت والدین 
جلب رضایت والدین، حاکی از اهمیت و جایگاه بلند والدین است تا آنجا که جلب رضایت و نارضایتی والدین با رضایت و نارضایتی خداوند گره خورده است. رسول‌خدا(صل الله علیه و آله) در این زمینه فرموده است: «رِضَا اَللَّهِ مَعَ رِضَا اَلْوَالِدَیْنِ وَ سَخَطُ اَللَّهِ مَعَ سَخَطِ اَلْوَالِدَیْنِ؛ خشنودى و رضاى خداوند همراه با خشنودى پدر و مادر است و سخط‍ و خشم خداوند همراه با سخط‍  و خشم پدر و مادر است». امام علی(علیه السلام) نیز فرموده است: «فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوا الْوَالِدَیْنِ فَإِنَّ رِضَاهُمَا رِضَا اللَّهِ وَ سَخَطَهُمَا سَخَطُ اللَّهِ؛  تقوای الهی را پیشه خود سازید و از والدین خود نافرمانی نکنید. به درستی که رضایتمندی آن‌ها، نمودی از رضایتمندی خدا و ناخرسندی آن‌ها، نمودی از ناخرسندی خداست».
بنابراین فرزندان باید با رفتار و گفتار مانند اطاعت، خدمت و احترام به والدین، زمینه‌ رضایت‌ آن‌ها را فراهم کنند؛  چنانکه قرآن کریم بر مهربانی، خشوع و فروتنی فرزند نسبت به پدر و مادر خود تأکید کرده و فرموده است: «وَ بِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا».  ابی‌ولاد می‌گوید: معنای آیه «وَ بِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا» را از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم، حضرت فرمود: «احسان به پدر و مادر این است که رفتارت را با آن‌ها نیکو کنی و مجبورشان نکنی تا چیزی که نیاز دارند، از تو بخواهند؛ یعنی قبل از درخواست آنان، نیازشان را برطرف کنی».  این در حالی است که در سوره مبارکه احقاف، یکی از ویژگی‌های افراد گناهکار این است که در برابر والدین مؤمن خود، ناخلف هستند و مورد عاق و نفرین آن‌ها قرار می‌گیرند؛ حتی سخن این گروه از فرزندان این‌گونه نقل شده است: «وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَكُما أَ تَعِدانِنِی أَنْ أُخْرَج‏؛  کسى که به پدر و مادرش می‌گوید اف بر شما! آیا به من وعده می‌دهید که من روز قیامت مبعوث می‌‌شوم».  
در روایت آمده است که از پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) سوال شد: «عقوق والدین چیست؟». پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) فرمود: «هنگامی که والدین دستوری به فرزند می‌دهند، اما او آن‌ها را اطاعت نمی‌کند و هنگامی که والدین از فرزند خود خواهش و تمنایی دارند، اما او آن‌ها را از رسیدن به خواسته‌هایشان محروم می‌کند و هنگامی که فرزندی والدین خود را می‌بیند، اما آن‌ها را آن‌طور که شایسته است؛ مورد تعظیم قرار نمی‌دهد».  
عاق والدین، پیامدهایی مانند عدم استجابت دعا را در پی دارد؛ چنانکه امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «ثَلَاثُ دَعَوَاتٍ لَا يُحْجَبْنَ عَنِ اللَّهِ (تَعَالَى): دُعَاءُ الْوَالِدِ لِوَلَدِهِ إِذَا بَرَّهُ، وَ دَعْوَتُهُ عَلَيْهِ إِذَا عَقَّهُ، وَ دُعَاءُ الْمَظْلُومِ عَلَى ظَالِمِهِ؛  خداوند دعای سه کس را رد نخواهد کرد: دعای پدر در حق فرزند در هنگام نیکی به او، دعای پدر بر ضد فرزند (نفرین) هنگامی که مورد عاق او واقع شود و دعای مظلوم بر ظالم».  
با توجه به اهمیت و تأثیرگذاری جلب رضایت والدین در زندگی انسان است که شهید سلیمانی در صدد جلب رضایت والدین بود و سعی می‌کرد در قالب‌های مختلفی همچون خدمت به والدین، زمینه خشنودی پدر و مادرش را فراهم کند. سپهد شهید آنچنان دلبسته پدر ومادرش بود که درآخرین وصیت‌نامه‌اش محشور شدن و دیدار ملاقات با آنان را از خداوند متعال مسئلت می‌کند: «خداوندا! تو را سپاس که مرا از پدر و مادر فقیر، اما متدین و عاشق اهل‌بیت(علیهم السلام) و پیوسته در مسیر پاکی بهره‌مند نمودی. از تو عاجزانه می‌خواهم آن‌ها را در بهشتت و با اولیائت قرین کنی و مرا در عالم آخرت از درک محضرشان بهره‌مند فرمایی». 
برادر شهید سلیمانی می‌گوید: «او همیشه سعی می‌کرد رضایت پدر و مادر را جلب کند؛ چرا که رضایت خدا را در رضایت آن‌ها می‌دانست؛ حتی بچه‌ها و اقوام را به احترام به پدر و مادر سفارش می‌کرد. ‌ایشان همیشه دست پدر و پای مادر را می‌بوسید. پدرمان خیلی دوست داشت حاجی به آرزویش که شهادت است، برسد و همیشه برایش دعا می‌کرد که این آرزوی برادرم برآورده شود». 
فهرست منابع 
کتب
1.    ابن أبی‌الحديد، عبدالحميد بن هبة‌الله،‏ شرح نهج البلاغة لابن أبی‌الحديد، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهيم، چاپ اول، قم‏: مکتبة آية الله المرعشی النجفی، ‏1404ق.‏
2.    ابن‌شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول‏، تصحیح علی‌اکبر غفارى، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسين‏، ‏1404ق.
3.    امینی، ابراهیم، آیین همسرداری، چاپ بیست و نهم، قم: بوستان کتاب، 1389ش.
4.    جمعى از نويسندگان‏، تعاليم قرآنى‏، چاپ اول، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، اداره آموزش‌هاى عقيدتى سياسى‏،1382ش.‏
5.    شريف الرضی، محمد بن حسين‏، نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، چاپ اول، قم:‏ هجرت‏، 1414ق.‏
6.    صدوق، محمد بن على، عيون أخبارالرضا(علیه السلام)، تصحیح: مهدی لاجوردى، چپ اول، تهران: نشر جهان‏، ‏1378ق.‏
7.    طوسى، محمد بن حسن‏، الأمالی، تصحیح: مؤسسة البعثة، چاپ اول، قم‏: دار الثقافة، ‏1414ق.
8.    فتال نيشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، چاپ اول، قم‏: انتشارات رضى‏، 1375ش.‏ 
9.    کلينى، محمد بن يعقوب‏، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، چاپ چهارم، تهران‏: دار الکتب الإسلامية، ‏1407ق.‏
10.    مجلسى، محمد باقر، بحارالأنوار، تصحیح جمعى از محققان، چاپ دوم، بیروت:‏ دار إحياء التراث العربی‏، ‏1403ق.‏ 
11.    مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم: انتشارات صدرا، [بی‌تا].
12.    نورى، حسين بن محمدتقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏‏، تصحیح: مؤسسة آل‌البيت(علیهم السلام)، قم‏: مؤسسة آل‌البيت، 1408ق.‏ 
سایت‌ها
1.    پایگاه اطلاع‌رسانی بلاغ، «تحلیل جامع ده خصوصیت ویژه مکتب شهید حاج قاسم سلیمانی»، 10/10/1401، کد خبر: 13945.
2.    پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله سید علی خامنه‌ی(دام ظله)، «اینک نیروی بدون مرز قدس»، 27/10/1398.
3.    جهان‌نیوز، «فرودگاه بغداد؛ ساعت یک و 20 دقیقه بامداد»، 13/10/1400، کد خبر: 787338.
4.    خبرگزاری دانشجویان ایران (ایرنا)، «نامه فرمانده فقید نیروی قدس سپاه به دخترش فاطمه»، 02/12/1399، کد خبر: 99120200916.
5.    خبرگزاری دانشجو، «ناگفته‌‌های سبک زندگی حاج قاسم از زبان مادرش»، 14/10/1399، کد خبر: 902408.
6.    خبرگزاری فارس، «نامه‌ای غریبانه برای فاطمه»، 13/10/1399، کد خبر: 13991013000084.
7.    خبرگزاری مهر، «روایتی از نامه شهید حاج قاسم سلیمانی به همسرش به مناسبت روز زن»، 03/11/1400، کد خبر: 5406540.