معنویت در خانواده؛ ضرورت‌ها و راهکارها

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ|

اشاره
خانواده، به‌عنوان رکن بنیادین جامعه انسانی، نقش مهمی در سلامت اجتماع بشری دارد و نهاد خانواده همواره محمل فرهنگ­ های گوناگون و یا محل آغاز حرکت­ های بزرگ علمی، سیاسی و فرهنگی بوده است؛ بنابراین بدون توجه به آن هرگز نمی­ توان به سلامت روحی و کمالی فرد یا جامعه انسانی اندیشید.
با وجود این اصل روشن، خانواده امروزی به‌تبع فرهنگ جهانی‌سازی، آماج نفوذ و گسترش فرهنگ مادی‌گرایانه جهان غرب قرار گرفته است؛ فرهنگی که می‌کوشد هر روز آن را به نام تمدن، از دین و معنویت دور کند؛ چرا که تمدن غربی بر اساس انسان­ محوری و دنیاگرایی است و همواره خود را از ارتباط با آفریننده جهان و معنویت و اخلاق بی‌نیاز می ­بیند و اجرای قوانین الهی را در جوامع برنمی ­تابد.
ازاین‌رو بحث معنویت در خانواده تلاش ویژه­­ای را می ­طلبد، تا بتوان به این وسیله، بر کمال و تعالی خانواده و در ادامه، کمال و سالم‌سازی جامعه و افراد آن افزود. همان‌طور که در بیانات رهبر معظّم انقلاب آمده است: «همه‏ ارزش‌هاى معنوى را مى‏توان از درون کانون گرم خانواده‏ بیرون کشید و معنویات را در سطح جامعه گستراند».[1]

نوشتار پیش رو، به تبیین راهکارهای گسترش معنویت در خانواده معاصر می‌پردازد.

معنویت و ویژگی‌های آن
در تعریف معنویت آمده است: احساس بامعنا بودن جهان هستی، حیات انسان و رابطه انسان و جهان به‌گونه‌ای‌که بتوان تفسیری معنوی از جهان ارائه کرد؛ زیرا هستی زمانی بامعناست که تحت سیطره قدرتی مطلق و بی‌کران اداره شود و انسان در دامن این هستی، از جایگاهی رفیع و ارزشمند برخوردار باشد و وجهی مشترک میان خود و هستی بیابد.[2]
مهم‌ترین ویژگی‌های معنویت، باور به وجود خداوند سبحان، اعتقاد به معاد و تسلیم در برابر فرامین الهی است. اگر این امور در میان اعضای خانواده وجود داشته باشد، می­توان فضای آن خانواده را معنوی و روحانی دانست.

راهکارهای گسترش معنویت در خانواده
بهترین راهکارهایی که زمینه ایجاد فضای معنوی و حاکمیت دین در رفتار و اعتقادات اعضای خانواده را فراهم می ­نماید، عبارت‌اند از:

1. تشکیل خانواده بر مبنای اخلاق و معنویت
بر اساس تعالیم اسلامی، ایمان و داشتن باورهای دینی، مهم­ترین معیار در انتخاب همسر محسوب می­شود. این شرط، یک ملاک مطلق است؛ زیرا اگر فردی فاقد ایمان و اعتقادات دینی باشد، هرچند از ویژگی­های دیگری مانند زیبایی، اصالت خانوادگی، ثروت یا تحصیلات برخوردار باشد، همسر مناسبی نیست. قرآن کریم فرموده: «وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتَّي يُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ وَلا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکينَ حَتَّي يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَلَوْ أَعْجَبَکُمْ؛[3] و با زنان مشرک ازدواج نکنید؛ تا زمانی که ایمان بیاورند. قطعاً کنیز باایمان، از زن آزاد مشرک، بهتر است؛ هرچند [زیبایی، مال و موقعیت او] شما را خوش آید و زنان باایمان را به ازدواج مردان مشرک درنیاورید؛ تا زمانی که ایمان آورند. مسلماً بَرده باایمان، از مرد آزاد مشرک، بهتر است؛ هرچند [زیبایی، مال و موقعیت او] شما را خوش آید».
بر اساس مضمون آیه، ازدواج با فرد غیردین‌دار، انسان را از سعادت اخروی بازمی­دارد؛ زیرا ایمان و باورهای دینی، به‌عنوان نگرش اصلی و محوری، بر تمام ابعاد و شخصیت افراد اثرگذار است و دیدگاه­های او را نسبت به شغل، ازدواج، تحصیل و حتی اموری مانند نوع تفریح و نوع علاقه و گرایش تحت تأثیر قرار می­ دهد.

2. انجام واجبات دینی و ترک محرمات
ازجمله مهم‌ترین راهکارها درزمینهٔ توجه به امور معنوی خانواده، انجام واجبات دینی و پرهیز از محرمات است؛ هم در عرصه خانواده و هم در محیط جامعه. برای مثال، یکی از واجبات دینی به‌دست‌آوردن رزق حلال و پرداخت خمس و زکات است که به تعبیر روایات، تأثیر مستقیمی بر هدایت یا ضلالت فرزندان دارد. در سوره مؤمنون آمده است: «يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا؛[4]ای فرستادگان! از غذاهای پاک بخورید و عمل صالح انجام دهید». با توجه به ترتیب دو جمله «از غذاهای پاکیزه بخورید» و «عمل صالح انجام دهید»،می­توان گفت که غذای حلال، زمینه را برای انجام اعمال صالح فراهم می­ کند. در مورد واجبات عبادی مانند نماز و روزه نیز به‌وضوح دیده می­شود که در خانواده­ هایی که انجام این فرایض جایگاه خاص خود را دارد، به‌خودی‌خود، گرایش اعضا به امور معنوی بیشتر است و احتمال گرایش فرزندان نیز به گناه، کمتر است.
بنابراین، نمی ­توان انتظار داشت هنگامی‌که گناهانی نظیر استفاده از مال حرام، توجه غیرمشروع به مسائل جنسی و بی­ توجهی به انجام واجبات و ترک محرمات در خانواده وجود دارد، فضای خانواده نیز توأم با معنویت و یاد خدا باشد.
در برخی روایات به تأثیر گناه در کاهش امور معنوی اشاره شده است. در روایتی آمده، شخصی از امیرمؤمنان، امام علی(ع) سؤال کرد: چرا من از شب­خیزی و خواندن نافله سحر محروم هستم؟ حضرت فرمود: «أنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَيَّدَتْكَ ذُنُوبُك؛[5]تو مردی هستی که گناهانت، دست‌وپایت را به غل و زنجیر بسته­اند».
امام صادق(ع) نیز فرمود­ه است: «اِنَّ الرَجُلَ يَذْنِبُ الذَّنْبَ فَيَحْرُمُ صَلاةَ اللَّيْلِ وَاِنَّ الْعَمَلَ السَّيّيءَ اَسْرَعُ في صَاحِبِهِ مِنَ السِّكِين فِي اللَّحْمِ؛[6] كسي كه مرتكب گناهي شود، از نماز شب محروم مي­ گردد و به‌درستي كه نفوذ اثر كار ناپسند در انجام‌دهنده آن، از نفوذ چاقو در گوشت سريع‌تر است».
گاهی اعضای خانواده در انجام برخی واجبات دینی مانند نماز یا ادای فریضه خمس کاهلی می­ کنند که رفته‌رفته این مسئله به‌صورت امری عادی درمی­آید و چه‌بسا به ترک این واجبات بینجامد.
مهم‌ترین راهکاری که در این زمینه وجود دارد، این است که والدین یا هریک از اعضای خانواده، تلاش کنند علاوه بر رعایت تقوا در خود، زمینه اجتناب از گناه و انجام واجبات را در دیگر اعضای خانواده نیز فراهم نمایند. به‌عنوان‌مثال، خودداری از آمدوشد با افرادی که به واجبات عمل نمی­ کنند و معاشرت با خویشاوندان و دوستانی که به امور شرعی و معنوی پایبندی بیشتری دارند، از طرف والدین می ­تواند تا حد بسیاری اعضای خانواده را از انجام گناهان دور سازد و یا آن‌ها را به‌سوی امور معنوی بکشاند. همان‌طور که دوستان معتاد زمینه‌ساز گرایش جوانان به اعتیاد هستند، به‌یقین افرادی که در جلسه‌های دعا و مجالس دینی مساجد شرکت می­کنند، می­توانند دوستان خود را نیز با خویشتن همراه کنند. همچنین، بیشتر جوانانی که در مراسم مذهبی شرکت دارند، کسانی هستند که در کودکی با خانواده خویش در این مجالس حضور داشته ­اند.

3. معرفی الگوهای معنوی و اخلاقی
یکی از اصول مهم روان‌شناسی تربیتی، وجود الگوهای مناسب است. دستگاه آفرینش نیز با توجه به نیازهای انسان در مسیر کمال­یابی، حسّ تقلید و همانندگرایی را در وجود بشر قرار داده است. برای مثال، کودکان به‌طور ناخودآگاه، برای پُر کردن خلأ ذهنی خود، از بزرگ­ترها تقلید می­ کنند و ازآنچه در محیط زندگی رخ می­ دهد، تأثیر می ­پذیرند.[7]
زندگی بزرگان اسلام، مانند رسول اکرم(ص) و ائمه(ع) : که همواره رفتار و منشی الهی داشتند، الگویی مناسب برای کسانی است که می­ خواهند خانواده­ای موفق و سعادتمند و توأم با آرامش داشته باشند.
گاهی والدین یا یکی از همسران، در مواجهه با تنش­ ها و مشکلاتی که در خصوص اعضای خانواده به وجود می­ آید، عنان اختیار از کف می­ دهند؛ درحالی‌که معصومان(ع) : در زندگی خود با حفظ قواعد دینی، همواره با رفق و مدارا با خطاهای دیگران مواجه می ­شدند. امام سجاد(ع) گذشت از خطای همسر را یکی از حقوق وی عنوان کرده، می ­فرماید: «أمّا حَقُّ الزَّوجَةِ فَأن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ جَعَلَها لكَ سَكَنَا واُنساً... إذا جَهِلت عَفوتَ عَنهَا؛[8] حقّ زن بر تو آن است که بدانی خداوند او را برای تو مایه اُنس و آرامش قرار داد... هنگامی‌که از سر نادانی مرتکب خطا شد، او را عفو نمایی».
الگوگیری از سیره معصومان: بسیاری از تنش ­ها را از بین می‌برد و به اجرای احکام و قواعد اخلاقی اسلام می‌انجامد و موجب بروز گرایش بیشتر به مسائل دینی می­ گردد. همچنین، فرزندان بیش از آنکه به‌واسطه گفتار و دستورات والدین به امور معنوی سوق پیدا کنند، از مشاهده رفتارهای آنان آموزش می‌بینند.
رهبر معظّم انقلاب فرموده است: «آنچه که آن‌وقت (دوران نوجوانی) براى من مطرح بود و عملاً وجود داشت، این بود که اهل دعا و ذکر و دعاهاى مأثور و اعمالى که وارد شده بود، بودم؛ مثلاً یادم است هنوز بالغ نبودم که اعمال روز عرفه را به‌جا آوردم... آن‌وقت، من یادم است که با مادرم ـ چون مادرم هم خیلى اهل دعا و توجّه و اعمال مستحبی بود ـ مى‏ رفتیم یک‌گوشه حیاط که سایه بود، منزل ما حیاط کوچکى داشت، آنجا فرش پهن مى‏ کردیم، چون مستحب است که زیر آسمان باشد، هوا گرم بود... روزها نسبتاً بلند بود. در آن سایه مى ‏نشستیم و ساعت‌هاى متمادى، اعمال روز عرفه را انجام مى‏ دادیم. هم دعا داشت، هم ذکر و هم نماز. مادرم مى‏ خواند، من و بعضى از برادر و خواهرها هم بودند، مى‏ خواندیم. دوره جوانى و نوجوانى من، این‏ گونه بود؛ دوره اُنس با معنویات و با دعا و نیایش».[9]

4. برداشت صحیح از دین
شاید بتوان ازجمله علل دین­ گریزی، به‌ویژه نسل جوان را، نگرش غلطی دانست که درزمینهٔ دنیاگریزی و عدم توجه به جنبه ­های مادی زندگی انسانی، برای آن‌ها ایجاد شده است. برخی افراد متدین، به‌اشتباه، ترک دنیا و عزلت­گزینی را موجب رشد و تعالی خود و دیگران می ­دانند؛ درحالی‌که انسان،آمیخته­ ای از معنویت و مادیت است و تأمین نیازهای مادی و توجه به تفریحات سالم در کنار نیازهای معنوی و انجام فرایض دینی،از نیازهای ضروری آدمی است. به‌عنوان‌مثال، رعایت زیبایی ظاهری و آراستگی، امری است که بسیار مورد توجه پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار: بوده است؛ چنان‌که در روایت آمده است، پیامبر(ص) برای بوی خوش (عطر)، بیش از خوراک هزینه می­ کرد.[10]
با وجود این، برخی والدین به دلیل عدم درک صحیح از دین، آراستگی­ ظاهری جوانان را که در سنین خاصی به اوج خود می­ رسد، نمی­ پسندند و گاه درگیری‌هایی میان آن‌ها در این زمینه به وجود می آید؛ درحالی‌که در سیره ائمه: توجه به خواست ­ها و تمایلات جوانی مورد توجه بوده است؛مثلاً امام علی(ع) از میان دو لباس، یکی از آن‌ها که برازنده ­تر و بهتر بود، به غلامش قنبر بخشید و جامه دیگر را برای خود برداشت و فرمود: «تو جوانی و این لباس نو، برای تو زیبنده ­تر است».[11]
قرآن کریم نیز با توجه به نیاز انسان به برخی زیبایی­ ها و امور مادی، شماری از نعمت­ های بهشتی را که سازگار با طبع آدمی است، این‌گونه یاد می­ کند: «ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَأَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأَكْوابٍ وَفِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَأَنْتُمْ فِيها خالِدُونَ؛[12] [به آن‌ها خطاب مى ‏شود:] شما و همسرانتان در نهايت شادمانى وارد بهشت شويد. [اين در حالى است كه] ظرف‌ها [ى غذا] و جام‌هاى طلايى [شراب طهور] را گرداگرد آن‌ها مى‏ گردانند و در آن [بهشت،] آنچه دل‌ها مى‏ خواهد و چشم‌ها از آن لذت مى‏ برد، موجود است و شما هميشه در آن خواهيد ماند».

استاد شهید مطهری نمونه خوبی را ذکر می‌کند:
«يک وقتى يک داستان خارجى در مجله ‏اى خواندم. نوشته بود دخترى خيلى مذهبى بود. يكى از شاهزادگان، عاشق و علاقه‏مند اين دختر بود، ولى مرد شهوتران و عيّاشى بود و مى‏ خواست او را در دام خودش بيندازد و اين دختر روى آن عفت و نجابتى كه داشت و اينكه پايبند اصول ديانت بود، هيچ تسليم اين آقا نمى‏ شد. هر وسيله‏ اى برانگيخت كه او را گول بزند، نشد كه نشد. ديگر تقريباً مأيوس شده بود. گذشت، يك روز ديد كسى از طرف اين دختر پيغامى آورد و خلاصه او آمادگى خود را براى اينكه باهم باشند و مدتى خوش باشند، اعلام كرد. شاهزاده تعجب كرد. رفت سراغ او، ديد بله آماده است. در زمينه اين قضيه تحقيق كرد كه اين دختر كه آن مقدار به نجابت و عفت خودش پايبند بود، چگونه يك‌دفعه رو آورد به عيّاشى و فسق و فجور؟
معلوم شد قضيه از اين قرار بوده كه يك آقاى كشيش بعد ازاینکه احساس مى‏ كند كه اين دختر يك روح مذهبى دارد، به خيال خودش براى اينكه او را مذهبى‏ تر كند، روزى از اين دختر وقت مى‏ گيرد و مى ‏آيد سراغ او. مى ‏گويد: من براى تو هديه‏ اى آورده‏ ام. ظرفى بوده و روى آن حوله ‏اى قرار داشته است. هديه را جلوى او مى‏ گذارد و حوله را برمى‏ دارد تا آن را نشان بدهد. يك وقت آن دختر مى‏ بيند يك كلّه مرده از قبرستان آورده. تا چشمش مى ‏افتد، تكان مى‏ خورد، مى‏ گويد: اين چيست؟ مى‏ گويد: اين را آوردم تا شما درباره ‏اش فكر و مطالعه كنيد، ببينيد دنيا چقدر بى ‏وفاست.
آن‌چنان نفرتى در دل اين دختر به وجود آورد كه نه تنها اثر موعظه ‏اى نبخشيد، بلكه از آن وقت فكر كرد، گفت: من به عكسش عمل مى ‏كنم؛ دنيايى كه عاقبتش اين است، اين چهار روز عمر را اساساً چرا به اين اوضاع بگذرانيم؟ به‌سوی عيّاشى كشيده شد».[13]

5. پرهیز از برداشت­ های انحرافی از معنویت
عده‌ای برداشت­ های ناصحیحی از سبک زندگی اسلامی و معنوی دارند. برای مثال، ممکن است برخی زنان به مسئله حجاب و عدم اختلاط با نامحرمان، توجه چندانی نداشته باشند؛ در عین حال علاقه‌مند به دادن نذری و یا حضور در مراسم مذهبی باشند. این نوع رفتارها، نتیجه شناخت ناکافی و غیرصحیح از سبک زندگی دینی یا به دلیل نداشتن اطلاعات و آموزش­ های کافی است. روشن است که چنین والدینی نمی‌توانند ارزش­های اسلامی را به فرزندان خود منتقل کنند.
گاهی نیز دین‌داری در میان اعضای خانواده، به‌صورت فصلی است؛ مثلاً هنگام مواجهه با مشکلات یا در ماه رمضان یا محرم، به معنویات توجه می­ کنند و در دیگر ایام، خود را بی­ نیاز از امور معنوی می ­بینند. قرآن کریم دراین‌باره فرموده: «وَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنا إِلى‏ ضُرٍّ مَسَّهُ؛[14] هنگامی‌که به انسان زيان [و ناراحتى] رسد، ما را درحالى‌كه به پهلو خوابيده، يا نشسته يا ايستاده است، مى ‏خواند، اما هنگامی‌که ناراحتى را از او برطرف ساختيم، چنان مى‏ رود كه گويى هرگز ما را براى حل مشكلى كه به او رسيده بود، نخوانده است».
بنابراین، بهتر است افراد خانواده سلایق شخصی و گاه اعتقادات غلط خود را در برخوردها و تعاملات با دیگران، به دین نسبت ندهند و تا آنجا که ممکن است، به‌وسیله منابع اصیل اسلامی و هدایت علمای آگاه،شناخت و بصیرت خود و فرزندانشان را نسبت به امور دینی بالا ببرند.
در روایتی از رسول اکرم(ص) آمده است: «إِنَّ هَذَا الدِّينَ مَتِينٌ فَأَوْغِلُوا فِيهِ بِرِفْقٍ وَ لَا تُكْرِهُوا عِبَادَةَ اللَّهِ إِلَى عِبَادِ اللَّهِ فَتَکُونُوا کَالرَّاکِبِ الْمُنْبَتِّ الَّذِی لَا سَفَراً قَطَعَ وَلَاظَهْراً أَبْقَى ؛ [15]این دین محکم و متین است؛ پس با ملایمت در آن درآیید و عبادت خدا را به بندگان خدا با کراهت تحمیل نکنید تا مانند سوار درمانده‌ای باشید که نه مسافت پیموده و نه مرکبی به‌جا گذاشته است (به سبب زیادی سرعت، مرکبش در میان راه از رفتن بازمانده و خودش هم به مقصد نرسیده است.
افراط در هر مسئله­ای به‌ویژه در عبادات و انجام امور دینی، علاوه بر فرد افراط کننده، برای ناظران نیز زیان­آور است؛ زیرا نگرش منفی نسبت به عبادت و سبک زندگی آن فرد ایجاد می­ کند، آن‌ها را از گرایش به مذهب و تکالیف دینی بازمی‌دارد. با این کار آن‌ها گمان می­ برند که مسلمانی و بندگی خدا، تنها با دست کشیدن از هر نوع کار و آسایش و لذت‌های دنیوی امکان­پذیر است. رفتار فرد افراطی نیز قابل‌دوام نیست و وی دیر یا زود خسته می­شود و حالت کسالت به وی دست می­ دهد.
رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود
رهرو آنست که آهسته و پیوسته رود

6. قناعت‌گرایی

خانواده ازلحاظ اقتصادی، دارای نیازهای متعددی است که بعضی از آن‌ها مانند خوراک، پوشاک و مسکن از نیازهای اوّلیه محسوب می­شود و برخی دیگر هم نیازهای ثانویه است که بدون آن‌ها نیز گذران زندگی امکان­پذیر است؛ وسایلی مانند مبل، لباس‌ و پرده­ های گران ­قیمت.

متأسفانه، امروزه به دلیل رواج تجملات و عرضه کالاهای جدید و گران‌قیمت، میان برخی خانواده­ ها مسابقه ­ای در مسیر تجمل­گرایی ایجاد شده است؛ مانند خرید لوازمی که فقط جنبه تزیینی دارند و انگیزه خرید آن‌ها نیز تنها رقابت با دیگران و چشم‌وهم‌چشمی است. بیشتر مردم، در طبقه مرفه جامعه قرار ندارند و نمی­ توانند در این روش زندگی، میان دخل‌وخرجشان تعادل ایجاد کنند؛ بنابراین ممکن است برخی برای درآمدِ بیشتر، به گناهانی مانند دزدی و اختلاس و رشوه دچار شوند که به‌خودی‌خود، لقمۀ حرام زمینه‌ساز حذف معنویت و اعتقادات دینی از زندگی آن‌ها خواهد بود. عده‌ای نیز با فشار اقتصادی مواجه شده و دچار استرس و افسردگی خواهند شد.

خانواده می‌تواند با میانه ­روی و اعتدال، علاوه بر اینکه با خاطری آسوده نیازهای اوّلیه خویش را تأمین می‌کند، آینده ­نگری و پس‌انداز نیز داشته باشد و خود را از مسابقه تجمل­ گرایی کنار بکشد. این روش، «قناعت» نام دارد؛ یعنی رعایت اعتدال در مخارج و راضی‌بودن به آنچه خدا برای انسان مقدّر نموده است؛ پس قناعت و ساده­ زیستی، امری است که از درون، فرد را به بی­ اعتنایی به مظاهر دنیوی فرامی ­خواند و شخص در پرتو آرامش روحیِ ایجاد شده می‌تواند بیشتر و بهتر به مسائل معنوی بپردازد.

7. مدیریت رسانه ­ها

«رسانه» در لغت، به معنا رساندن است که امروزه مهم ­ترین و قدرتمند ترین وسیله انتقال‌ فرهنگ‌ها و افکار گوناگون به شمار می­رود و شامل ابزارهایی همچون روزنامه‌ها، مجلات، رادیو، تلویزیون، ماهواره، اینترنت، سی‌دی‌ها، ویدئو و مانند آن می‌باشد. این رسانه­ ها با اندک‌ هزینه­ ای می­ توانند در همه‌جا حضور داشته باشند. با این شرایط، در صورت عدم مدیریت صحیح در استفاده از آن‌ها، کاربران رسانه تحت تأثیر افکار، عقاید و سبک زندگی معرفی‌شده از این طریق، قرار می­ گیرند؛ حتی گاهی دیده می ­شود که همین رسانه‌ها تربیت نسلی را بر عهده می­ گیرند. به‌عنوان‌مثال، دیدن یک فیلم یا مطالعه یک کتاب، می ­تواند عقیده و نگرش جوانان یا نوجوانان را نسبت به اخلاق دینی و شرایط زندگی دگرگون نماید. در واقع، در صورت عدم کنترل بر زمان استفاده و انتخاب نوع رسانه، به‌گونه‌ای فرهنگ حاکم بر خانواده را تغییر داده‌ایم.

در مورد برخی رسانه ­ها مانند ماهواره، گفتنی است که در جامعه ایران با وجود هجمه­ های فرهنگی فراوان از سوی دشمنان، این رسانه بیشتر به‌عنوان ابزاری بر ضدّ ارزش­های دینی و اسلامی حضور دارد. از سال 2005م به بعد، موج گسترده­ای برای راه­اندازی شبکه­های ماهواره­ای فارسی‌زبان ایجاد شد و در پی آن، ده­ ها شبکۀ فیلم و سریال­های جذّاب، مد و لباس، برنامه­ های تلویزیونی موسیقی و هرزه­نگاری، با هدف اثرگذاری بر مناسبات فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران به راه افتاد.[16]

برخی از اهداف این برنامه ­ها که مخاطب اصلی آن خانواده ­ها هستند، عبارت است از: ترویج خشونت، آسان‌سازی روابط دختر و پسر، ترویج آزادی­ های جنسی، راحت جلوه دادن طلاق و شیرین نشان‌دادن زندگی پس از طلاق، عادی‌سازی خیانت همسران،[17] بی­بندوباری و نوشیدن مشروبات الکلی. همه این امور، به معنای حذف دین و معنویت از عرصه زندگی است. همچنین، تغییر در سبک‌های زندگانی به‌ویژه حجاب، از مهم‌ترین اهداف این‌ نوع برنامه‌های ماهواره‌ای به شمار می‌رود.[18]

استفاده از پایگاه­های اینترنتی، امروزه به یکی از مهم‌ترین سرگرمی­ ها یا نیازمندی­ های افراد جامعه تبدیل شده است، البته اموری مانند ایجاد دولت الکترونیک و دسترسی به اطلاعات پژوهشی، ازجمله آثار ارزشمند این پدیده است، اما در کنار آن، اینترنت توانسته است سبک زندگی بسیاری از افراد را به شکل منفی تغییر دهد؛ زیرا دسترسی به مسائل غیراخلاقی، دوستی­های اینترنتی و اشاعه برخی مفاسد اجتماعی نیز از پیامدهای اینترنت بوده است. یکی از مطالعات در مورد مسائل غیراخلاقی در چت روم­ها نشان داد بیشتر کسانی که با آن‌ها مصاحبه شده بود، هنگام چت به مسائل جنسی و بحث درباره آن می‌پردازند.[19]

متأسفانه، بسیاری از خانواده­های امروزی، نظارت خاصی در مورد استفاده فرزندان و جوانان خود از اینترنت و ورود به پایگاه­ های مختلف ندارند. در این شرایط، در حقیقت، والدین با قرار دادن امکانات مختلف برای فرزندانشان و عدم نظارت کافی، خود موجبات انحراف آن‌ها را فراهم می­سازند.

شایان‌ذکر است با توجه به شرایط زمان، هرگز نمی­ توان رسانه­ ها و اینترنت را از زندگی حذف نمود، اما والدین با به‌دست‌آوردن آگاهی­ های لازم، می­ توانند استفاده خود و فرزندانشان را از این رسانه­ ها مدیریت نموده، مانع از آثار مخرّب آن در زندگی شوند. به‌عنوان‌مثال، نرم­افزارهایی وجود دارد که والدین با نصب آن‌ها بر روی گوشی و رایانه می­ توانند ورود فرزندان خویش را به فضا­های مختلف مجازی به‌راحتی کنترل کنند.

در یک جمع‌بندی کلی، می‌توان گفت که راهکارهایِ یادشده، از مهم‌ترین اموری است که موجب ایجاد و دوام فضای معنوی در خانواده خواهد شد، اما برای ایجاد سبک زندگی دینی و احساس حضور خداوند متعال در لحظه‌لحظه حیات، اموری دیگر مانند داشتن اخلاق نیک، مدارا با مردم، رعایت حقوق همسایگان و اقوام، احترام به حقوق مسلمانان، مناسب‌سازی فضای تحصیلی و پرورشی فرزندان، و نیز نظارت مستقیم بر مکان تحصیل و تفریح آنان، بسیار مهم و ضروری است.

پی نوشت

[1]‌. سخنرانی رهبر معظّم انقلاب، 25/3/1384.

[2]‌. جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن، ج 1، ص 235.

[3]‌. بقره: 221.

[4]‌. مؤمنون: 51.

[5]‌. کلینی، الکافی، ج 3، ص 450.

[6]‌. کلینی، الکافی، ج 2، ص 271.

[7]‌. صانعی، نقش الگوسازی در رشد و سقوط انسان، ص 11.

[8]‌. شیخ حرّ عاملی‌،وسائل الشیعة، ج 15، ص 174.

[9]‌. سخنرانی رهبر معظّم انقلاب، 4/11/1376.

[10]‌. کلینی، الکافی، ج 6، ص 512.

[11]‌. ابن­شهرآشوب، المناقب، ج 1، ص 366.

[12]‌. زخرف: 70 و 71.

[13]. مطهری، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج‏17، ص 251.

[14]‌. یونس: 12.

[15] . مجلسی، بحارالانوار، ج 71، ص 212.

[16]‌. شفیعی سروستانی، زن؛ نظام سلطه و رسانه­ها، ص 135.

[17]‌. شفیعی سروستانی، زن؛ نظام سلطه و رسانه­ها، ص 140.

[18]‌. کاوند، «مطالعه کیفی نحوه دریافت شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان»،رساله کارشناسی ارشد، ص 19.

[19]‌. ربیعی و رضانیا،آسیب‌شناسی اینترنت و بحران اخلاقی در جوامع معاصر، ص 67.

منبع: ره توشه ماه رمضان۱۳۹۶ـ کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

نگارنده: اعظم نوری.کارشناس ارشد رشته تفسیر، پژوهشگر مطالعات زنان و خانواده جامعةالزهرا(س)