ویژگی های قلب سلیم در قرآن

در قرآن کريم خدای متعال می فرماید: «وَ لا تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» و روزي كه (مردم) برانگيخته مي‌شوند رسوايم مكن. روزي كه هيچ مال و فرزندي سود نمي‌دهد. مگر كسي كه دلي پاك به سوي خدا بياورد.(1)

قلب در لغت داراي معاني مختلفي از جمله عقل و فهم است، «اين ذهب قلبُك؟ قلبت كجاست و كجا رفت؟» يعني «اينَ ذهَبَ عَقلُكَ؟ عقل و فهمت كجا رفت؟»(2) و در قرآن به معناهاي مختلف آمده است از جمله:

1. عقل و درك « إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى‏ لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْب‏»(3) در اين مطلب تذكر و يادآوري است براي آنان كه نيروي عقل و درك داشته باشند.

2. روح و جان «ْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِر...» هنگامي كه چشم‌ها از وحشت فرو مانده و جان‌ها به لب رسيده بود.»(4)

3. مركز عواطف « سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْب‏...» بزودي در دل‌هاي كافران ترس ايجاد مي‌كنم.»(5) از آنجا كه قلب با پسوند رعب همراه است و رعب و ترس مربوط به عواطف و احساسات آدمي است نه ادراكات او، قلب در آيه به معناي مركز عواطف مي‎باشد.

امّا با توجّه به اين‌كه مركز اصلي ادراكات و عواطف همگي روان و روح آدمي است. ولي تظاهرات و عكس العمل‌هاي جسمي آنها متفاوت است عكس العمل درك و فهم، نخستين بار در دستگاه مغز آشكار مي‌شود، ولي عكس‌العمل مسائل عاطفي از قبيل محبت شادي و غم در قلب انسان ظاهر مي‌شود نتيجه اين كه در قرآن مسائل عاطفي به قلب (همين عضو مخصوص) و مسائل عقلي به قلب (به معني عقل و مغز) نسبت داده شده و اگر از روح و جان و عقل انساني به قلب تعبير شده است علّت آن است كه همان طور كه قلب صنوبري كه در بخش چپ سينه قرار دارد نقش مهمي در حيات و بقاي انسان دارد روح و جان و عقل آدمي هم دارد بلكه بالاتر آن را دارا است.(6)

 و كوتاه سخن آنكه ريشة اين لغت (قلب) در اصل به معني تفسير و تحول است و از آنجا كه فكر و عقل انسان دائماً در حال دگرگوني است به آن قلب گفته شده است(7)

بنابراين قلب در اصطلاح قرآن به معني «روح و عقل» است و قلب سليم به روح پاك و سالمي گفته مي‌شود كه از هرگونه شرك و شك فساد خالي است و واژه سليم كه از مادة سلامت است مفهوم روشني دارد يعني قلبي كه از هرگونه بيماري و انحراف اخلاقي و اعتقادي دور باشد.(8)

در روایات اهل بیت علیهم السلام جالب ترین تفسیر براى "قلب سلیم" را امام صادق (علیه السلام) بیان فرمود، آن جا که مى فرماید: «الْقَلْبُ السَّلِیمُ الَّذِی یلْقَى رَبَّهُ وَ لَیسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاهُ»؛ (9) قلب سلیم قلبى است که خدا را ملاقات کند، در حالى که هیچ کس جز او در آن نباشد.

نیز در روایت دیگرى از همان امام همام (علیه السلام) آمده است: « صاحِبُ النِّیةِ الصّادِقَةِ صاحِبُ الْقَلْبِ السَّلِیمِ، لِأَنَّ سَلامَةُ الْقَلْبِ مِنْ هَواجِسِ الْمَحْذُوراتِ بِتَخْلِیصِ النِّیةَ لِلّهِ فِى الاُمُورِ کُلِّها »؛(10) کسى که نیت صادقى دارد، صاحب قلب سلیم است؛ چرا که سلامت قلب از شرک و شک، نیت را در همه چیز خالص مى کند. بنابراین، امام صادق (علیه السلام)، صاحبان نیت پاک و خالص را، صاحب قلب سلیم می داند.

امام باقر(علیه السلام)فرمود: قلب ها چهار گونه است:

قلبى که در آن نفاق و ایمان است.
قلبى که وارونه است.
قلبى که مُهر بر آن خورده، هیچ حقى بر آن وارد نمى شود.
و قلبى که نورانى است و خالى (از غیر خدا).

سپس افزود: قلب نورانى قلب مومن است، هر گاه خدا نعمتى به او بخشد شکر مى گوید، و هر گاه مصیبتى به او رسد، صبر و شکیبائى مى کند، اما قلب وارونه قلب مشرکان است همان گونه که خداوند فرموده: « اَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبّاً عَلى وَجْهِهِ اَهْدى اَمَّنْ یَمْشِی سَوِیّاً عَلى صِراط مُسْتَقِیم»: «آیا کسى که به صورت بر زمین راه مى رود هدایت یافته تر است یا کسى که راست قامت بر صراط مستقیم گام برمى دارد»؟!(11)

پی نوشت ها:
1 . شعراء/ 89- 87.
2 . ابن منظور، لسان العرب، بيروت، دار احياء التراث العربي، چاپ اول، 1408 هـ ق، ج 11، ص 271.
3 . ق/ 37.
4 . احزاب/ 10.
5 . انفال/12.
6 . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1374هـ ش، ج 1، ص 89 ـ 88.
7 . همان، ج 22، ص 285 و 284.
8 . تفسير نمونه، همان، ج 15، ص 274 و 273 و ج 19، ص 97.
9. کلینی، کافی، ج 2، ص 16، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1368ش.
10. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 67، ص 210، موسسه الوفاء، بیروت، 2404 ق.
11. تفسیر نمونه، جلد 15، صفحه 298.