منابع اقتصادی بشر از دیدگاه قرآن

سرویس علمی فرهنگی بلاغ به نقل از حوزه، آیات مرتبط با مصادیق اقتصادی که در قرآن کریم ارائه شده را منتشر می کند.
با توجه به اين‌ كه اقتصاددانان تعاريف متفاوتي از اقتصاد ارائه داده ‌اند لكن اختلاف تعاريف هر چه باشد اصل موضوع را عوض نمي ‌كند و همه متفق ‌القول خواهند بود كه اقتصاد بحث معاش بشر به معناي وسيع كلمه است. موضوع اقتصاد، در بر گيرنده خواست ‌ها، نيازها، آمال و بلند پروازي ‌هاي بشر است. بر اين اساس بحث پيرامون منابع تامين كننده اين نيازها مطرح مي ‌شود.(1)
خداوند متعال در قرآن كريم در آيات فراواني، منابع مهم تأمين نيازها و حوائج بشر را معرفي مي‌ كند، لكن پيش از آن كه به آن آيات پرداخته شود خوب است دانسته شود در قرآن كريم، اولين منبع تأمين نياز بشر، بهشت، معرفي شده است؛ چنانكه خداوند متعال به حضرت آدم عليه السلام مي‌ فرمايد: «وَ يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما» اي آدم تو و همسرت در بهشت مسكن گزين و از هر آنچه كه مي خواهيد ميل كنيد.(2) و نيز مي‌ فرمايد: «همانا براي توست كه هرگز در آن گرسنه و برهنه نمي ‌شوي و در آن تشنه نمي ‌شوي و حرارت آفتاب آزارت نمي ‌دهد».(3)
اما پس از اخراج حضرت آدم عليه السلام و استقرار او بر روي زمين خداوند متعال در آيات فراواني، زمين را مهم ترين و ارزشمندترين منبع اقتصادي و تأمين معاش بشر معرفي مي ‌كند.(4)
به عنوان مثال به دو نمونه از آن اشاره مي شود: 1. «وَ لَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فيها مَعايِشَ قَليلاً ما تَشْكُرُونَ» ما تسلط و مالكيت و حكومت بر زمين را براي شما قرار داديم و انواع وسايل زندگي را براي شما فراهم ساختيم اما كمتر شكر گذاري مي‌ كنيد.(5)
2. «وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فيها مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ مَوْزُونٍ * وَ جَعَلْنا لَكُمْ فيها مَعايِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقينَ» و زمين را گسترديم و در آن كوه‌ هاي ثابتي افكنديم و از هر گياه موزوني در آن رويانديم و براي شما انواع وسائل زندگي در آن قرار داديم و همچنين براي كساني كه شما نمي ‌توانيد به آن ‌ها روزي دهيد».(6)
از تأمل و دقت در آيات اقتصادي قرآن كريم اين نتيجه به دست می آید كه خداوند متعال منابع اقتصادي و تأمين معاش بشر را دو گونه معرفي مي ‌كند: (7) ابتدا «منابع طبيعي محض» كه خداوند متعال در طبيعت به وديعه نهاده است، بدون دخالت دست بشر مثل: دريا، زمين، .. . دوم «منابع طبيعي» كه با كمك دست بشر به عنوان منبع اقتصادي مطرح مي ‌شود مانند: معادن، كشاورزي، زنبور داري و... .
اكنون آيات مربوط به هر يك از آن‌ ها مورد بررسي قرار مي گيرد.

* نخست آيات مربوط به منابع طبيعي محض:

1. زمين:
در آيات متعددي به اين منبع مهم اقتصادي اشاره شده است، به‌ عنوان مثال آيه شريفه: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ» (8) يعني: «از تو نسبت به انفال سؤال مي ‌كنند بگو انفال براي خدا و رسول است.
يكي از موارد انفال، زمين ‌هاي موات و زمين‌ هاي آباد طبيعي است كه بدون جنگ از كفار گرفته شده است و در آيه شريفه ديگر آمده است: «هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا في‏ مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ» او كسي است كه زمين را براي شما رام كرد بر شانه‌ هاي آن راه برويد و از روزي‌ هاي خداوند بخوريد و بازگشت و اجتماع همه به سوي اوست.(9)
اين نمونه آيات در قرآن كريم فراوان وجود دارد.(10)

2. آب ‌هاي طبيعي:
در قرآن اشارات فراواني به آب‌ ها شده است.(11) به ‌عنوان نمونه، آيه شريفه: «هُوَ الَّذي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فيهِ تُسيمُونَ» (12) او كسي است كه از آسمان آبي فرستاد كه نوشيدن شما از آن است و گيا‌هان و درختاني كه حيوانات خود را در آن به چرا مي ‌بريد نيز از آن است.

3. گياهان، مراتع، جنگل‌هاي طبيعي:
در ارتباط با اين منبع اقتصادي نيز آيات فراواني وجود دارد.(13) به‌ عنوان نمونه به يك مورد آن اشاره مي شود: «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها * أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها * مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ» (14) و زمين را بعد از آن گسترش داد و از آن آب و چراگاهش را بيرون آورد و كوه ‌ها را ثابت و محكم نمود همه اين ‌ها براي بهره گيري شما و چهار پايانتان است.

4. دريا و ثروت‌ هاي دريايي:
از مهم ترين منابع اقتصادي كه قرآن كريم مطرح مي ‌كند منبع عظيم دريا و ثروت ‌هاي دريايي است كه قرآن كريم در آيات فراواني به آن اشاره می کند. (15) ليكن جهت رعايت اختصار به يك مورد اشاره مي شود: «وَ هُوَ الَّذي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا»...(16) او كسي است كه دريا را مسخّر شما ساخت تا از آن گوشت تازه بخوريد، زيوري براي پوشيدن (مانند مرواريد) از آن استخراج كنيد و كشتي ‌ها را مي ‌بيني كه سينه دريا را مي ‌شكافند تا شما (به تجارت بپردازيد) و از فضل خدا بهره گيريد شايد شكر نعمت ‌هاي او را به جا آوريد.

5. بادها و ابرها:
آيات فراواني در قرآن شريف وجود دارد كه ابرها و بادها را به عنوان منابع مهم اقتصادي معرفي مي ‌كند.(17) به ‌عنوان نمونه به يك مورد اشاره مي شود: «وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ يُرْسِلَ الرِّياحَ مُبَشِّراتٍ وَ لِيُذيقَكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» و از آيات عظمت خدا اين است كه بادها را به‌ عنوان بشارت گراني مي ‌فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سيراب كند) و كشتي ‌ها به فرمانش حركت كنند و از فضل او بهره گيريد شايد شكرگذاري كنيد».(18)

6. حيوانات:
در اين مورد نيز اشارات قرآني فراوان است.(19) تا آنجا كه سوره ‌اي از قرآن كريم به نام «انعام» اختصاص يافته است كه جهت رعايت اختصار به يك آيه اشاره مي شود: وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَكُمْ فيها دِفْ‏ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ *
وَ لَكُمْ فيها جَمالٌ حينَ تُريحُونَ وَ حينَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ إِلى‏ بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ * وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَميرَ لِتَرْكَبُوها وَ زينَةً وَ يَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ» و چهار پايان را آفريد در حالي كه در آن ‌ها براي شما وسيله پوشش و منافع ديگري است از گوشت آن‌ ها مي ‌خوريد و در آن‌‌ ها براي شما زمينه و شكوه است به هنگامي كه آن ‌ها را براي استراحتگاهشان باز مي ‌گردانيد. آن ‌ها بار‌هاي سنگين شما را به شهري حمل مي‌ كنند كه جز با مشقت زياد به آن نمي‌ رسيديد پروردگارتان رئوف و رحيم است، همچنين اسب ‌‌ها و استر‌ها و الاغ‌ ها را آفريد تا بر آن‌ ها سوار شويد و زينت شما باشد و چيز‌هايي مي ‌آفريند كه نمي ‌دانيد».(20)

7. معادن:
معادن كه در طبيعت به وديعه نهاده شده قبل از استخراج، منابع طبيعي محض هستند كه در آيات متعددي به آن اشاره شده است(21) به عنوان نمونه: «وَ أَنْزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَأْسٌ شَديدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ» (22) حديد را نازل كرديم كه در آن نيروي شديد و منافعي براي مردم است.

* قسم دوم آیات مربوط به منابع:
منظور از منابع، منابع طبيعي است كه دست بشر در آن دخالت دارد. آيات قرآن در اين زمينه فراوان بوده كه جهت رعايت اختصار نسبت به هر مورد فقط يك نمونه را ذكر مي گردد.

1. كشاورزي:
آيات متعددي به منبع مهم کشاورزی اشاره دارد. به عنوان مثال: «هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا في‏ مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ» او كسي است كه زمين را براي شما رام كرد بر نشانه ‌‌هاي آن راه برويد و از روزي ‌‌هاي خداوند بخوريد و بازگشت و اجتماع همه به سوي اوست.(23)

2. زنبور‌داري:
«وَ أَوْحى‏ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ * ثُمَّ كُلي‏ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكي‏ سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ في‏ ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» پروردگار تو به زنبور عسل وحي نمود كه از كوه ‌‌ها و درختان و داربست ‌هايي كه (مردم) مي ‌سازند خانه‌‌ هايي برگزين. سپس از تمام ثمرات بخور و راه ‌‌هايي را كه پروردگارت براي تو تعيين كرده است به ‌راحتي بپيما. از درون شكم آن‌ ها، نوشيدني با رنگ‌ هاي مختلف خارج مي ‌شود كه در آن شفا براي مردم است. به ‌يقين در اين امر، نشانه روشني است براي جمعيتي كه مي ‌انديشند.(24)

3. صنعت:
يكي از منابع مهم اقتصادي، صنعت است كه قرآن كريم در آيات متعددي به آن اشاره فرموده است.(25) به ‌عنوان نمونه: «وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاكِرُونَ» و ساختن زره را به خاطر شما به او (داود) تعليم داديم، تا شما را در جنگ هايتان حفظ كند؛ آيا شكرگزار(اين نعمت هاى خدا) هستيد. (26)

4. استخراج معدن:
آيات متعددي نيز به اين منبع مهم اشاره دارد.(27) به طور مثال: «وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَسَلْنا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ...» و براى سليمان باد را مسخّر ساختيم كه صبحگاهان مسير يك ماه را مى‏پيمود و عصرگاهان مسير يك ماه را؛ و چشمه مس(مذاب) را براى او روان ساختيم؛... .(28)
بنابراین به طور كلي در قرآن كريم دو بخش از منابع اقتصادی مطرح است: الف: منابع طبيعي محض مانند: زمين، خورشيد و... ب: منابع طبيعي كه دست بشر در آن دخالتي دارد مانند: استخراج معدن، زنبور داري.

پی نوشت ها:
1. وزيري فرد، سيد محمد جواد، مسائل اقتصادي در تفسير الميزان.
2. اعراف:19.
3. طه:118 – 119.
4. ملك:15 و نبأ:10 – 11 و نوح:19 – 20 و بقره:22 – 29 – 164 و ...
5. اعراف:10.
6. حجر:19 – 20.
7. صالح حميد العلي. عناصر الانتاج في الاقتصاد الاسلامي و النظم الاقتصاديه المعاصرة. ج1، ص124.
8. انفال:1.
9. ملك:15.
10. نبأ:10 – 11 و نوح:19 – 20 و بقره:22 – 29 – 164 و ...
11. انبياء:30 و يس:34 و نمل:60 و ابراهيم:32 و رعد:3 و زمر:21 و فرقان:48 – 49 و الرحمن:19 – 25.
12. نحل:10.
13. عبس:27 – 32 و نمل:10 – 11 و ...
14. نازعات:30 ـ 32
15. نحل:14 و فاطر:12 و مائده:96 و ...
16. نحل:14.
17. حجر:22 و نبأ:14 – 15 و سبأ:12 و ...
18. روم:46.
19. انعام:38 – 142 – 144 و يس:71 – 73 و طه:53 – 54 و ...
20. نحل:5 – 8.
21. انفال:1 و نحل:13 و آل عمران:14 و ...
22. حديد:25.
23. ملك:15.
24. نحل:68 – 69.
25. طه:87 – 88، رعد:17، كهف:94 – 97، حديد:25، يونس:22، هود:37 – 38 و ...
26. انبياء:80.
27. توبه:34، آل عمران:14، كهف:96، سبأ:12، نمل:13 و ...
28. سبأ:12.
منبع: مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه قم