بررسی نقش امید در افزایش جمعیت از منظر متون دینی

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| 

مقدمه
فرزندآوری، یکی از شئون زندگی است؛ به‌ گونه‌ای که بنا بر آیات قرآن[1] و روایات،[2] فزونی جمعیت مسلمانان معیاری مهم در دنیا و آخرت است. جمعیت، منبع قدرت و رکن مهم پیشرفت و توسعه جامعه است؛ به همین نسبت توجه به جمعیت و کیفیت ترکیب آن نیز دارای اهمیت بسیاری است؛[3] چنانکه امام صادق(ع) فرموده است: «قَالَ رسُول‌اللهِ(ص) أَكْثِرُوا الْوَلَدَ أُكَاثِرْ بِكُمُ الْأُمَمَ غَدا؛[4] رسول‌خدا(ص) فرمود: بر تعداد فرزندان بیافزایید تا در روز قیامت به فزونی شما بر امت‌ها تفاخر کنم».
متأسفانه در سال‌های اخیر با توجه به وضعیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و تبلیغاتی که در زمینه­ کاهش جمعیت صورت گرفته است و با توجه به نتایج برخی پژوهش‌ها که بیانگر ویژگی‌های مثبت تک‌ فرزندی است،[5] برخی والدین به داشتن تنها یک فرزند تمایل داشته‌اند. این در حالی است که بنا بر نتیجه برخی پژوهش‌های دیگر، تک‌ فرزندی دارای آثار مخربی است. اگر چه مسئله کاهش و پیری جمعیت به عنوان نتیجه سیاست تحدید نسل، هم اکنون به عنوان یک مشکل اساسی مورد توجه دلسوزان و اندیشمندان قرار گرفته است،[6] اما گروه‌های مختلف مردم از تلاش‌های صورت‌‌گرفته برای افزایش جمعیت استقبال نکرد‌ه‌اند. استمرار این روند جمعیتی پیامدهایی چون رسیدن جمعیت به زیر سطح جانشینی و سالخوردگی جمعیت در طی دهه‌های آتی را به دنبال خواهد داشت.[7]
نتایج تحقیقات اخیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حکایت از فاجعه‌ای بدتر از تمامی پیش‌بینی‌ها و پژوهش‌های حوزه جمعیتی کشور دارد. از سال 1394 تا کنون با کاهش نرخ موالید، بحران کاهش جمعیت و کاهش جمعیت جوان کشور روبه‌رو شده‌ایم. در کنار این موارد شاخص نرخ رشد کشور که یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های جمعیتی است، در دهه نود روندی نزولی را در پیش گرفته است تا جدی بودن بحران کاهش جمعیت را بار دیگر به همه گوشزد کند.[8] بر اساس نتایج آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395، جمعیت ایران 79 میلیون و926 هزار و 270 نفر بوده است. از سال 1385 تا سال 1390، برابر با 4 میلیون و 653 هزار و 887 نفر و از سال 1390 تا 1395 برابر با 4 میلیون و 776 هزار و 601 نفر بوده است. بر این اساس، متوسط رشد سالانه جمعیت کشور در دوره 1390 – 1385، برابر 29/1 درصد بوده که در دوره 1395 – 1390 به 24/1 درصد تقلیل یافته است.[9]

در ادامه به دو جدول از مرکز آمار ایران اشاره می‌شود:
در آخرین سرشماری رسمی کشور در سال 1395، شاخص افزایش جمعیت به 24/1 رسیده است[10] و این کاهش شاخص، بسیار خطرناک بوده و به نظر متخصصان امر، خروج از شاخص  24/1 بسیار سخت است.
یکی از عواملی که می‌تواند راهکاری در جهت برون‌رفت از معضلات کاهش جمعیت باشد، نقش امید و امیدواری در خانواده‌هاست. به دلیل اهمیت مسئله امید و امیدواری، تألیف و پژوهش در زمینه امید و ابعاد مختلف آن مورد بررسی قرار گرفته است. «اسنایدر»[11] به عنوان نظریه‌پرداز در موضوع امید، آن را روندی فعال و آموختنی دانسته و با سه جزء به هم پیوسته «تعیین هدف»، «نیروی راهیابی» و «نیروی اراده» تعریف می‌کند؛ به طوری که بدون این سه جزء به هم پیوسته، امید نمی‌تواند شکل بگیرد.
یافته ­های تحقیقات، نشان‌دهنده­ آن است که مؤلفه‌های سه‌گانه امید و زیرمؤلفه‌های آن‌ها عبارتند از: عاملیت (عاملیت شخصی ـ عاملیت الهی)، اسباب (اسباب مادی ـ اسباب فرامادی) و هدف (هدف مادی ـ هدف توحیدی).[12]

با توجه به تعاریف بیان شده از امید، آثار امید در سه حوزه بینش (شناختی)، گرایش (عاطفی ـ هیجانی) و کُنش (رفتاری) مورد بررسی قرار می‌گیرد:

1. امید در حوزۀ بینش (شناختی)
تحولات اخیر جمعیتی کشور بیش از هر عاملی، ریشه در باورها و نگرش‌های همسران نسبت به فرزندآوری دارد؛ زیرا تصمیم به فرزندآوری یا بی‌میلی به آن، کنشی معنادار است که به صورت تصادفی رخ نمی‌دهد؛ بلکه مبتنی بر پنداشت‌ها و متأثر از پیش‌فرض‌هایی است.[13] نوع نگرش به فرزندآوری می‌تواند در افزایش یا کاهش جمعیت متأثر باشد. نقش امید در حیطه بینشی، عبارت است از:

1/1. جهان‌بینی توحیدی
یکی از عوامل ایجاد انگیزه­ فرزندآوری، نگرش فرد نسبت به عالم است. افرادی که جهان‌بینی توحیدی دارند، نسبت به تأمین معاش فرزند و تربیت وی امید بیشتری دارند. جهان‌بينی توحيدی، یعنی آدمی درک کند که جهان بنا بر مشيتی حكيمانه پديد آمده‏ است و نظام هستی بر اساس خير و رحمت و رسانيدن موجودات به‏ كمالات شايسته آن‌ها استوار است.[14]
در جهان‌بينی توحيديی، فقط خداوند است كه می‌تواند به همه نگرانی‌ها و نااميدی‌­ها پايان دهد. انسان مؤمن با تكيه بر چنين نيروی مطمئن و آرامش‌بخشی، هيچ‌گاه در زندگی از حركت به سوی كمال باز نمی‌ايستد. امام علی(ع) در این باره فرموده است: «اِجعَلُوا كُلَّ رجائكُم للّه ِسبحانَهُ ولا تَرجُوا أحَدا سِواهُ، فإنّهُ ما رَجا أحَدٌ غَيرَ اللّه ِتعالى إلّا خابَ؛[15] هر چه اميد داريد، به خدای سبحان داشته باشيد و به كسی جز او اميد مبنديد؛ زيرا هيچ ­كس به غير خدای تعالی اميد نبست، مگر آنكه نوميد برگشت». سعدی در باب ششم کتاب بوستان، به جهان‌بینی توحیدی در فرزندداری چنین اشاره کرده است:
یکی طفل دندان برآورده بود
پدر سر به فکرت فرو برده بود
که من نان و برگ از کجا آرَمَش؟
مروّت نباشد که بگذارمش
چو بیچاره گفت این سخن نزد جفت
نگر تا زن او چه مردانه گفت
مخور گول ابلیس، تا جان دهد
هر آن کس که دندان دهد نان دهد
خداوند در این زمینه فرموده است: «وَ ما مِنْ دابَّةٍ فِی الاَرْضِ اِلاَّ عَلَی اللهِ رِزْقها؛[16] هیچ جنبده‌ای در روی زمین نیست، مگر اینکه روزی‌اش بر عهده خداست».
خانواده‌هایی که با نگاه جهان‌بینی توحیدی به سختی‌های مالی و اجتماعی فرزندآوری می‌نگرند، از مشکلات فرزندپروری بیم و دل‌نگرانی ندارند و نسبت به فرزندآوری نیز کوتاهی نمی‌کنند؛ در حالی است که خانواده‌هایی که برای فرزندآوری به تسهیلات دولت و مجلس و کمک و سخن اطرافیان امید دارند، اقدام مؤثری در فرزندآوری ندارند.

2/1. ظن مثبت به خداوند
بر اساس آموزه‌های اسلامی، رسيدن به خير و خوبی‌های دنيا و آخرت، در گرو اميدواری به خدا و گمان نيكو به اوست. اگر تنها اصل حُسن‌ ظن به خدا در جامعه برقرار، و در قالب روابط اجتماعی و خانوادگی باز توليد شود، به چارچوب‌های نظری دیگر برای افزایش امید نيازی نيست؛ زیرا اصل هنجاری حُسن ظن به خدا می‌تواند ديگر زوايای تبيينی يا توصيفی اميد در جامعه را هم توضيح دهد. امام رضا(ع) درباره حسن ظن فرموده است: «احْسِنِ الظَّنَّ باللّهِ فَانَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ انَا عِندَ ظَنِّ عَبدِی المُؤمِنِ انْ خیراً فَخَیراً وَان شَرّاً فَشَرّا؛[17] نسبت به خداوند حسن ظن داشته باش، چرا که خداوند عزوجل می‌فرمايد: من نزد حُسن ظن بنده مؤمنم هستم. اگر نيک باشد، نيک و اگر بد باشد، بد هستم».
یکی از عوامل کاهش جمعیت، تمایل به زندگی مجردی و بالارفتن سن ازدواج است.[18] این افراد رزاق بودن خداوند را باور ندارند و در ازدواج و فرزندآوری کاهلی می‌کنند. این در حالی است که خداوند به صراحت بر روزی‌دادن بندگان تأکید کرده و در آيه 151 سوره‌ انعام، كشتن فرزندان را به خاطر فقر نهی نموده و فرموده است: «وَ لَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ؛ و فرزندانتان را از فقر نکشید! ما شما و آ‌ن‌ها را روزی می‌دهیم». در روایات بسیاری نیز بر کثرت نسل تأکید شده است؛ چنانکه رسول‌خدا(ص) فرموده است: «تَنَاکَحُوا تَنَاسَلُوا تَکْثُرُوا فَإِنِّی أُبَاهِی بِکُمُ اَلْأُمَمَ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ وَ لَوْ بِالسِّقْطِ...؛[19] ازدواج کنید تا صاحب فرزند شوید و نسل شما زیاد گردد. من در روز قیامت به زیادی افراد امتم ـ حتی به فرزند سقط شده ـ بر امت‌های دیگر مباهات می‌کنم...». دستور صریح و مستقیم پیامبر(ص) به فرزندآوری، گویای مطلوبیت این موضوع و استحبابش است.
کاهش جمعیت، زیبنده امت رسول‌خدا(ص) نیست. بنابراین در حوزه بینشی، می‌توان برای حل کاهش مسئله­ جمعیت، با تغییر نگرش خانواده­ها و اجتماع به جهان‌بینی توحیدی و حسن ظن به خدا، امیدهای تازه‌ای را در جهت افزایش فرزندآوری و جمعیت ایجاد نمود.

2. امید در حیطه گرایش (عاطفی)
واکنش‌های احساسی ـ عاطفی در زندگی انسان، نقش اساسی و مهمی را ایفا می‌کنند. یکی از موانع فرزندآوری، احساس یأس و ترس است. در مقابل این احساسات، می‌توان با ایجاد و تقویت انگیزه و آرامش، گرایش فرزندآوری را تقویت کرد.

1/2. ایجاد انگیزه مثبت
میان امید و انگیزه، رابطه معناداری وجود دارد.[20] افراد امیدوار، با انگیزه فراوانی به فعالیت می‌پردازند. یکی از لوازم فرزندآوری، داشتن انگیزه است. انگیزه، محرک زندگی است و انگیزه الهی، ضمن کاهش یأس و ناامیدی، اراده افراد نسبت به فرزندآوری را افزایش می‌دهد؛ چنانکه پیامبر اسلام(ص) فرموده است: «إنَّمَا الأَمَلُ رَحمَةٌ مِنَ اللّه‏ لالَّتی، لَولاَ الأَمَلُ ما أرضَعَت اُمٌّ وَلَدا، ولا غَرَسَ غارِسٌ شَجَرا؛[21] امید، رحمت خدا براى امت من است. اگر امید نبود، مادرى فرزند خود را شیر نمی‌داد و کسى درختى نمی‌کاشت».

2/2. آرامش
در مسئله فرزندآوری افزون بر انگیزه، آرامش نیز امری ضروری است. قرآن کریم امید به خدا و ذکر او را به عنوان برترین داروی آرامش‌بخش و شفادهنده قلب‌ها و از خواص ایمان و نعمت‌های بزرگ خداوند برشمرده است: «الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكرِ اللَّهِ أَلا بِذِكرِ اللَّهِ تَطمَئِنُّ القُلُوبُ؛[22] آن‌ها که به خدا ایمان آورده و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد؛ آگاه شوید که تنها یاد خدا آرام‌بخش دل‌هاست».
ترس، هیجان خلاف آرامش است. ترس از فقر، یکی از موانع فرزندآوری است؛[23] چنانکه خداوند در آیه 17 مبارکه اسراء با پرده‌برداری از یک هیجان تلخ، فرموده است: «وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْئًا كَبِيراً؛ و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشید! ما آن‌ها و شما را روزی می‌دهیم؛ مسلماً کشتن آن‌ها، گناه بزرگی است». اگر چه آیه در مذمت عادت جاهلیت بوده است که از ترس فقر و نداری دختران را زنده به گور می‌کردند، اما اکنون نیز شامل حال اشخاص سست‌ اعتقاد در عصر می‌شود که با تصوراتى براى رفاه و آسايش خود، اقدام به عمل زشت جاهليت می‌کنند و با تزريقات يا استعمال دارو و يا وسایلی كه مانع از بارداری می‌شود، نطفه‌ها را نابود می‌کنند.[24]
یکی از مسائل مبتلابه در کاهش جمعیت، سقط جنین است که ترس از وجود فرزند و مشکلات ناشی از آن، منجر به بروز چنین جنایتی می‌شود. یکی از راه‌های پیشگیری سقط جنین، برانگیختن عواطف انسانی است. باید با بیان فواید وجود فرزند، آرامش را به والدین جنین بازگرداند و ترس ناشی از مسائل مالی یا تأثیر کلام اطرافیان یا نگرانی نسبت به مسائل تربیتی را کنترل کرد. خانواد‌‌ه‌ها می‌توانند با بیان لذت‌های فرزندداری، توجه افرادی را که احساس خوشایندی نسبت به فرزند ندارند، جلب کنند. بنابراین برای افزایش جمعیت و تربیت نسلی سالم، باید از انگیزه‌ لازم در جهت مقابله با احساس یأس و آرامش‌بخشی در جهت مقابله با هیجان ترس، بهره‌مند شد.

۳. امید در حوزه کُنش (رفتاری)
دو عامل اساسى يعنى «بينش» و «گرايش»، موجب پيدايش «كنش» يعنى رفتار مى‌شود[25]. اميدِ حقيقی، اميدی همراه با عمل نيكو، فعالیت هدفمند، تلاش مستمر و به دور از هر گونه رخوت و سستی است. خداوند در آيه 110 سوره كهف فرموده است: «فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا؛ كسی كه اميد به ملاقات پروردگارش (و پاداش الهی) دارد، بايد عمل صالح انجام دهد». بدون نشانه‌های رفتاری، امید حقیقی صورت نمی‌گیرد. امام علی(ع) فرموده است:
يَدَّعِي بِزَعْمِهِ أَنَّهُ يَرْجُو اللَّهَ، كَذَبَ وَ الْعَظِيمِ، مَا بَالُهُ لَا يَتَبَيَّنُ رَجَاؤُهُ فِي عَمَلِهِ، فَكُلُّ مَنْ رَجَا عُرِفَ رَجَاؤُهُ فِي عَمَلِهِ؛[26] به گمان خود ادعا دارد كه به خدا اميدوار است. به خداى بزرگ سوگند كه دروغ مى‌گويد. چه مى‌شود او را كه اميدوارى در كردارش پيدا نيست؛ پس هر كس به خدا اميدوار باشد، بايد اميد او در كردارش آشكار شود.

1/3. فعالیت مثبت
اميد واقعی، اميدی است كه به عمل و فعاليت مثبت در جهت رشد و ارتقای انسان منجر شود و صرف ادعا نمودن و پروراندن آرزو­های واهی در ذهن نيست. موضوع جمعیت و تأثیر آن در تمامی برنامه‌ریزی‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، بین‌الملل و ... موضوعی انکارناپذیراست. به تبع آن، مسئولین هر بخش باید فعالیتی مثبت و متناسب با وظایف خود در زمینه تهدید جمعیتی داشته باشند. با عملکرد مفید مسئولین، امید در دل خانواده‌ها پرورش می‌یابد. افزون بر عملکرد صحیح مسئولین، اگر فضای رفتاری حاکم بر جامعه و سبک زندگی در جهت رفتارهای مثبت فرزندآوری باشد، تاثیر بسزایی در ایجاد امید و انگیزه برای فرزندآوری دارد. برای مثال وقتی خانواده دارای فرزند در فضای اجتماعی و خانوادگی با تأیید و تشویق و همراهی اطرافیان مواجه شود، این رفتار مثبت باعث تقویت امید خواهد شد.

2/3.  تلاش و استقامت مستمر
خارج شدن از بحران جمعیت نیاز به تلاش و استقامت مستمر دارد. وضعیت جمعیت ایران در یک سقوط شدید، در وضعیت بحرانی است. برای خروج از این وضعیت، باید تلاشی مستمر داشت. این تلاش‌ها، مجاهدت‌ها، شب‌بیداری‌ها، عشق مادران به فرزندان و ...، در پرتو امید است که در جان آدمی نقش بسته است.[27]
یکی از عوامل عدم رغبت به فرزندآوری، سختی و مشکلات متعدد ناشی از آن است. استقامت و پایداری در این مسیر با امید محقق می‌شود. حضرت یعقوب(ع) به عنوان الگوی امیدواری، معتقد بود با امید به رحمت خدا باید برای رفع مشکلات کوشش کرد. از این رو به فرزندان خود دستور داده بود به جستجوی یوسف(ع) بپردازند و از رحمت خدا غافل نشوند.[28] انسان با امید اینکه تلاش سودمند است، فعالیت می‌کند. اگر امید از آدمی گرفته شود، او دست به هیچ اقدامی نمی‌زند. هر شناگر ماهری تا زمانی که امید به ساحل دارد، می‌تواند تلاش کند. خانواده‌ها تا زمانی که به اثرات مفید و موثر فرزندآوری در زندگی خود و اجتماع امید داشته باشند، می‌توانند رفتار با استقامت داشته باشند.
فریضه­ فرزندآوری و افزایش جمعیت، نیازمند تلاش­ و مجاهدت­ است. بنابراین اگر نقطه امید و اتکای والدین مؤمن در این مسیر سهمگین و مقدس بر جهان‌بینی توحیدی بنا شود، تسلیم حوادث نمی‌شوند و امید خود را از دست نمی‌دهند. بر اساس این نگرش، در زندگی عملکردِ هدفمند و فعالیت مثبت و تلاش مستمر و با استقامت خواهند داشت و شعار امیدآفرین آن‌ها چنین خواهد بود: «وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا؛[29] و او را از جایی که گمان ندارد، روزی می‌دهد و هر کس بر خدا توکل کند، امرش را کفایت می‌کند؛ خداوند فرمان خود را به انجام می‌رساند و خدا برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است».

فهرست منابع

کتب

1-ابن ابی‌فراس، مسعود بن عیسی؛ تنبیه الخواطر و نزهة الناظر؛ چاپ اول، قم: مکتبة فقیه، 1410 ق.
2-حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه؛ بیروت: مؤسسة آل‌البیت:، 1414ق.
3-حسینی شاه‌عبدالعظیمی، حسین؛ تفسیر اثنی‌عشر؛ چاپ اول، قم: نشر میقات، 1363 ش.
4-شعیری، محمد بن محمد؛ جامع الأخبار؛ چاپ اول، نجف: مطبعة حیدریة، [بی‌تا].
5-کلینی، محمد بن یعقوب؛ الكافی؛ تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
6-محمدی ری‌شهری، محمد؛ میزان الحکمه؛ ترجمه حمیدرضا شیخی؛ قم: دار الحدیث، 1379 ش.
7-مطهری،‌ مرتضی؛ جهان‌بینی توحیدی؛ قم: صدرا، 1386 ش.
8-مؤمنی، علی اکبر؛ امید در زندگی از منظر قرآن؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1397 ش.

پی نوشت:

[1]. ر.ک: کهف: 61 و 83؛ اسرا،: 6؛ نوح: 12؛ شعرا: 133و 134؛ شوری: 11؛ نحل: 72؛ فرقان: 74 و75.

[2]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الكافی؛ ج ۵، ص333 و ج 6، ص2.

[3]. محمدباقر محمدی لائینی و دیگران؛ «کاهش جمعیت و تأثیر آن بر سلامت فرد و خانواده از دیدگاه اسلام»؛ نشریه دین و سلامت؛ ص63.

[4]. محمد بن حسن حر عاملی؛ وسائل الشیعه؛ ج 21، ص 361.

[5]. شاهرخ سردار پورگودرزی و دیگران؛ «اختلال‌های رفتاری در کودکان خانواده‌های تک فرزند و چند فرزند شهر تهران»؛ نشریه اندیشه و رفتار؛ ص45.

[6]. محمدباقر محمدی لائینی و دیگران؛ «کاهش جمعیت و تأثیر آن بر سلامت فرد و خانواده از دیدگاه اسلام»؛ نشریه دین و سلامت؛ ص64

[7]. محسن نیازی و دیگران؛ «فراتحليل عوامل اجتماعی مؤثر بر باروری در ايران»؛ فصلنامه علمی پژوهشی برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی؛ ص69.

[8]. خبرگزاری مهر؛ «سالی که عجیب‌ترین نرخ رشد در تاریخ ایران رقم خورد»؛  21/02/1399، کد خبر: 4920665.                                                  https://www.mehrnews.com/news/4920665

[9]. درگاه رسمی آمار مرکزی ایران؛ «مصاحبه با دکتر جواد حسین‌زاده، رئیس مرکز آمار ایران به مناسبت 30 اردیبهشت، روز ملی جمعیت»؛ 30/03/1400، کد خبر: 15582.

https://www.amar.org.ir/news/ArticleType/ArticleView/ArticleID/15582

[10]. درگاه رسمی آمار مرکزی ایران؛ چکیده نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن؛ 1395.

https://www.amar.org.ir/Portals/0/News/1396/chnsanvms95.pdf

[11]. Snyder C.R

[12]. مبین صالحی؛ «الگوی امید بر اساس منابع اسلامی و طراحی برنامه درمانی آن»؛ فصلنامه علمی ترویجی اسلام و پژوهش‌های روان‌شناختی؛ ص 45.

[13]. علی ملکوتی‌نیا و دیگران؛ «بررسی و نقد اندیشه فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعه معاصر ایران با رویکرد اسلامی»؛ ماهنامه معرفت؛ ص 49.

[14]. مرتضی مطهری؛ جهان‌بینی توحیدی؛ ص 16.

[15]. محمد محمدی ری‌شهری؛ میزان الحکمه؛ ترجمه حمیدرضا شیخی؛ ج 14، ص 7155.

[16]. هود: 6.

[17]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج 2، ص 79.

[18]. محمدباقر محمدی لائینی و دیگران؛ «کاهش جمعیت و تأثیر آن بر سلامت فرد و خانواده از دیدگاه اسلام»؛ نشریه دین و سلامت؛ ص64.

[19]. محمد بن محمد شعیری؛ جامع الأخبار؛ ج ۱، ص ۱۰۱.

[20]. علی اکبر مؤمنی؛ امید در زندگی از منظر قرآن؛ ص 135.

[21]. مسعود بن عیسی ابن ابی‌فراس؛ تنبیه الخواطر و نزهة الناظر؛ ص 21.

[22]. رعد: 28.

[23]. مجید خاری و دیگران؛ «بررسی مفهوم امید در قرآن و روایات و نقش آن در تربیت انسان»؛ نشریه پژوهش‌های تعلیم و تربیت اسلامی؛ ص 114.

[24]. حسین حسینی شاه‌عبدالعظیمی؛ تفسیر اثنی‌عشر؛ ج 7، ص 364.

[25]. حسین جلالی؛ «درآمدى بر بحث بينش، گرايش، كنش و آثار متقابل آن‌ها»؛ ماهنامه معرفت؛ ص 49.

[26]. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج‌البلاغه؛ ترجمه محمد دشتی؛ خطبه 160.

[27]. مصطفی آخوندی؛ «جایگاه امید در پویایی انسان‌ها»؛ فصلنامه مربیان؛ ص 55.

[28]. ر.ک: یوسف: آیه 96 – 87.

[29]. طلاق: 3.

منبع: ره توشه محرم ۱۴۰۰

نگارنده: حانیه مازارچی(دانش‌آموخته سطح 4 جامعةالزهرا3 و کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی)