تربیت اجتماعی فرزندان در بستر نهاد خانواده

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه محرم ۱۴۴۴، تربیت اجتماعی فرزندان در بستر نهاد خانواده.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمد حسین افشاری کرمانی*

مقدمه

اندیشمندان دینی معتقدند بنای زندگی انسان، بر پایه زندگی اجتماعی شکل‌ گرفته است. این امر در فطرت و ذات او به امانت قرار داده شده است[1] و به علت نیازی که او به اجتماع دارد، نمی‌توان انسان را از جامعه دور کرد.[2] امروزه در میان گونه‌های تربیتی،[3] تربیت اجتماعی نقش خاصی را به خود اختصاص داده است و اندیشمندان عرصه تربیت، با پذيرش نیاز انسان به زیست اجتماعی به این سؤال پاسخ می‌دهند که چه کسی و با چه روش‌هایی باید انسان را اجتماعی تربیت کند. دين اسلام در ميان اديان الهی، رويكرد اجتماعی ویژه‌ای دارد؛ به‌گونه‌ای كه تمامی آموزه‌های دينی آن با اجتماع پيوند محكمی دارد و برخی از آن‌ها در بستر اجتماع تحقق پیدا می‌کند. از نگاه دین، خانواده و به‌ویژه پدر و مادر نقش اساسی در تربیت اجتماعی فرزندان خود دارند. آنچه از خانواده‌ها خواسته شده است، کسب و درونی‌سازی بایدها و نبایدهای الهی و حقیقی است و نه هر باید و نبایدی که اجتماع به انسان القا می‌کند.[4] با این سخن کوتاه می‌توان به تفاوت تربیت اجتماعی میان مکاتب توحیدی و غیرتوحیدی پی برد.

مراد از تربیت اجتماعی

تربیت اجتماعی، عبارت است از تأمین تمهیدات لازم برای متجلی ساختن ارزش‌ها و ضوابط مطلوب اجتماعی در فرد، به‌منظور مؤثر بودن او در برخوردهای اجتماعی اعم از هدایت دیگران، مخالفت با نظرات غیرمنطقی، توافق و سازگاری و اموری نظیر آن‌ها.[5]

تربیت اجتماعی و خانواده

بنیادهای اصلی شخصیت افراد در خانواده شکل می‌گیرد. در این میان رابطه والدین با کودک اصل مهم و اساسی است که زمینه‌ساز آشنایی او با دنیای اجتماعی می‌شود و نخستین ارتباطات بیرونی او با جهان پیرامون از راه همانندسازی با والدین شکل می‌گیرد. [6] از همین‌روی خانواده، نقش بسیار مهمی در تربیت فرزندان در هر گونه تربیتی دارد؛ نقشی که بدیل‌ناپذیراست و نهاد دیگری نمی‌تواند به‌خوبی از عهده آن بربیاید.[7] خداوند می‌فرماید: «وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ؛[8] کسانى كه ايمان آوردند و فرزندان‌شان به پيروى از آنان ايمان اختيار كردند، فرزندان‌شان را (در بهشت) به آنان ملحق مى‏كنيم؛ و از (پاداش) عمل‌شان چيزى نمى‌كاهيم و هر كس در گرو اعمال خويش است». پیامبر اعظم(ص) در حدیثی درباره نقش پدر در تربیت فرزند فرموده است: «قَالَ تُحْسِنُ اسْمَهُ وَ أَدَبَهُ وَ ضَعْهُ مَوْضِعاً حَسَنا؛ پدر باید فرزندانش را به‌خوبی تربیت و جایگاه‌شان را نیکو بسازد».[9] سعدی شیرازی در اهمیت تربیت فرزندان این‌گونه می‌سراید:

بسا روزگارا که سختی برد

پسر چون پدر نازکش پرور

خردمند و پرهیزگارش برآر

گرش دوست داری به نازش مدار

به خردی درش زجر و تعلیم کن

به نیک و بدش وعده و بیم کن[10]

از همین‌رو باید نقش والدین و اهمیت نهاد خانواده را در امر تربیت فرزندان به‌خصوص تربیت اجتماعی که عامل رشد گونه‌های دیگر تربیت از جمله تربیت دینی و عبادی است، جدی گرفته شود. در روایات آمده است که روزى عده‌ای از كودكان در كوچه مشغول بازى بودند. پيامبر(ص) در حين عبور، چشمش به آن‌ها افتاد و خواست نقش بسيار بزرگ پدران و مسئولیت سنگين آنها را در رشد كودک به همراهانشان گوشزد كند. ایشان فرمودند: «واى بر فرزندان آخرالزّمان از دست پدرانشان». اطرافيان پيامبر(ص) با شنيدن اين جمله به فكر فرو رفتند. لحظه‌‌ای فكر كردند شايد منظور پيامبر، فرزندان مشركان است كه در تربيت فرزندان‌شان كوتاهى می‌کنند. عرض كردند: «يا رسول‌الله! آيا منظورتان مشركين است؟» حضرت فرمود: «نه؛ بلكه پدران مسلمانى را می‌گویم كه چيزى از فرايض دينى را به‏ فرزندان خود نمی‌آموزند و اگر فرزندان‌شان پاره‌ای از مسائل دينى را فراگيرند، پدران آن‌ها، ايشان را از اداى اين وظيفه باز می‌دارند. اطرافيان پيامبر(ص) با شنيدن اين سخن، تعجب كردند كه آيا چنين پدران بی‌مسئولیتی نيز هستند. پيامبر(ص) كه تعجب آن‌ها را از چهره‌شان خوانده بود ادامه داد: «تنها به‏ اين قانع هستند كه فرزندانشان از مال دنيا چيزى را به دست آورند». آن‌گاه فرمود: «من از این ‌قبیل پدران بيزار و آنان نيز از من بيزارند».[11]

روش‌های تربیت اجتماعی

خانواده‌ها برای تربیت اجتماعی فرزندان خود می‌توانند از روش‌های ذیل استفاده کنند:

 1. قصه‌های کودکانه

شاید هیچ روشی همچون قصه‌خوانی برای کودکان در امر تربیت جوابگو نباشد. قصه و حکایت‌های آموزنده، می‌تواند برای تمامی گرو‌های سنی نقش خوبی را به‌ عنوان یک ابزار آموزشی و تربیتی ایفا کند. اما به طور خاص، قصه‌های آموزنده در دوران کودکی سهم بسزایی در تربیت کودکان دارند. قصه، ساده‌ترین راه ارتباطی و غیرمستقیم‌ترین ابزاری است که می‌تواند در تربیت به کار گرفته شود.

قصه باید دارای شرایط ذیل باشند:

* قصه برای کودک قابل‌فهم باشد.

* قصه باید برای کودک نو و بدیع باشد.

* قصه باید ارزش‌های اخلاقی و انسانی همچون صبر، ایمان، مهربانی به دیگران، مسئولیت‌پذیری، روش به‌کارگیری مهارت‌های اجتماعی و ... را به کودک بیاموزد.

* قصه‌ها باید جدای از اینکه تبیین‌گر ارزش‌های مهم اجتماعی هستند، آداب و رفتارهای اجتماعی را نیز به کودکان بیاموزند.

شعرهایی که با آموزه‌های تربیتی باشد، نیز می‌تواند کارکردهایی همچون قصه را در امر تربیت کودک ایفا کند.

2. بازی‌های کودکانه

پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «مَنْ كَانَ عِنْدَهُ صَبِيٌّ فَلْيَتَصَابَ لَه‏؛[12] کسی که درنزد او کودکی است، باید برای او کودکی کند». بازی، یکی از ابزارهای بسیار مهم برای تربیت اجتماعی کودکان است که منطبق با دوران کودکی بوده و لازم است اهمیت آن از سوی والدین به‌درستی درک شود.

چون که با کودک سر و کارت فتاد

پس زبان کودکی باید گشاد

بازی برای فرزندان آثار مثبت فراوانی دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود:

* شادی و تجربه‌آموزی

بازی برای کودکان نقشی حیاتی دارد و موجب پرورش روح و وسیله‌ای برای شادی و انبساط‌خاطر کودکان است. این جمله بسیار مشهور است که بازی برای کودکان صرفاً تفریح نیست؛ بلکه کودکان در بستر بازی است که تجربه می‌کنند و از طریق این تجربه‌ها، شیوه درست زندگی‌کردن را می‌آموزند. شاید بتوان این اهمیت را از حدیث امام صادق(ع) برداشت کرد. ایشان در روایتی فرموده است: «دَعِ ابْنَک یلْعَبُ سَبْعَ سِنِینَ؛[13] بگذار فرزندت تا هفت‌سالگی بازی کند».

* یادگیری شیوه ارتباط با دیگران

از جمله کارکردهای بازی برای کودکان، یادگیری رفتار با دیگران است که می‌تواند به شکل‌گیری تربیت اجتماعی صحیح در او شود.  او با بازی با دیگران یاد می‌گیرد که هر رفتار ممکن است چه واکنشی را از سوی فرد و یا افراد دیگر به همراه داشته باشد. او در بازی با سایر همسالان خود، شیوه ایجاد ارتباط با آنان را می‌آموزد، دیگران را بهتر می‌شناسد و از خود نیز شناخت بهتری پیدا م‌‌کند.

 * رشد عواطف و احساسات و مسئولیت‌پذیری

بازی می‌تواند زمینه‌ساز رشد عواطف و احساسات کودک شود، در تقویت جسم و روح او تأثیر زیادی گذاشته و او را به‌سوی زندگی اجتماعی و قبول مسئولیت‌ها راهنمایی می‌کند. کودک با بعضی از بازی‌ها، مانند لباس پوشاندن به عروسک، غذا پختن، رنگ‌آمیزی عکس‌‌ها، جواب دادن به تلفن و... به تمرین نقش خود و مسئولیت‌ها در بزرگسالی مشغول می‌شود، موجب ارتباط کودک با محیط بیرون می‌شود و دنیای اجتماعی او را گسترش می‌دهد. در روایتی امام کاظم علیه‌السلام فرموده است: «تُستَحَبُّ عَرامَةُ الغُلامِ فی صِغَرِهِ لِیَکوُنَ حَلیما فی کِبَرِهِ؛ پسندیده است که فرزند در کودکى به بازى و جست و خیز بپردازد تا در بزرگ سالى بردبار و باوقار باشد».[14]

بازی آثار دیگری همچنین شکوفایی استعداد‌های بالقوه، آشنایی با قوانین و قواعد اجتماعی و یادگیری شیوه عمل به آن‌ها نیز ارد.

نقش والدین در بازی فرزندان

والدین درباره بازی فرزندان خود چند نقش مهم دارند که بایسته است بدان توجه کنند: 

الف. والدین نباید مانع از بازی فرزندان خود شوند و هر امری را که می‌تواند در بازی کودکان محدودیت ایجاد کند، برطرف کنند. در کتاب سایه‌های آفتاب به نقل از اطرافیان امام خمینی; نقل شده است: «آن روز پس از تعمير راديو، صدای امام توجه مرا به خود جلب كرد: «راديو را كجا می‌گذاريد؟» عرض كردم: روی ميز، كنار دستتان. امام; فرمودند: «نه، جايی بگذاريد كه دست بچه به آن نرسد و بهتر است روی تاقچه بگذاريد». با كمی تأمل مقصود امام; را دريافتم. حضرت امام; برای آنكه هم راديو محفوظ باشد و هم مجبور نباشد مجال تحرك كودك را محدود و سلب نمايد، آن را با امر و نهی آزرده‌خاطر سازد، اين دستور را فرمود».[15]

ب. والدین باید با همراهی کودک خود در انجام بازی‌ها، صفات اخلاقی و اجتماعی را به او بیاموزند. عیب‌های رفتاری او را به‌گونه‌ای غیرمستقیم به او بازگو کرده و راه اصلاح رفتارهای نادرست او را برایش بیان کنند. از جمله بازی‌‌هایی که می‌تواند در امر تربیت اجتماعی کودک نقش ایفا کند می‌توان این موارد را نام برد: اجرای تئاتر (انجام یک شغل)، و معلم‌بازی (برای آموختن مهارت‌های ارتباطی و از بین ‌بردن کمرویی در کودکان).

ج. والدین باید توجه کنند که بهترین بازی‌ها، برای کودکان و نوجوانان بازی‌هایی است که به‌صورت گروهی با همسالان صورت می‌گیرد و در این‌ باره والدین باید با انتخاب گروه همسالان مناسب برای فرزندان خود، در امر تربیت اجتماعی ایشان نقش بسیار مهمی ایفا کنند.

1. الگوسازی مناسب 

فرزندان به‌گونه‌ای آینه رفتار نزدیکان خود هستند و آنچه را که از اطرافیان خود به ‌خصوص پدر و مادر مشاهده می‌کنند، نهادینه و تکرار می‌کنند. الگوی‌های درست می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری رفتارهای مطلوب فرزندان باشد. همین امر می‌تواند دلیلی بر اهمیت الگو باشد. از همین‌رو لازم است والدینی که دغدغه تربیت اجتماعی صحیح فرزند خود را دارند، ابتدا به اصلاح رفتارهای خود پپرداختند تا بتوانند الگویی مناسب برای فرزندان خود باشند. نتیجه این فرایند می‌تواند مشاهده رفتارهای خوب و مناسب فرزندان در اجتماع و فعالیت‌های گروهی باشد.

2. ارتباط با خویشاوندان

یکی از مواردی که می‌تواند زمینه‌ساز تقویت رفتارهای اجتماعی فرزندان باشد، دیدار با خویشاوندان و صله‌رحم است که در آموزه‌های دینی بسیار بدان توصیه شده است. در اولین آیه سوره نساء این‌گونه آمده است: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيباً؛ و از خدایی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید؛ و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید، نام او را می‌برید! (و نیز) (از قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنیدِ زیرا خداوند، مراقب شماست». در روایتی دیگر از رسول‌خدا(ص)‌‌ آمده است: «إِنَ‏ أَعْجَلَ‏ الْخَيْرِ ثَوَاباً صِلَةُ الرَّحِمِ؛[16] پاداش صله‌ رحم، سریع‌ترین پاداش کار خیری است که به انسان می‌رسد».

عمل به این توصیه دینی دو فایده داردِ نخست آنکه فرزندان با مشاهده رفتارهای والدین، رفتارهای درست اجتماعی را می‌آموزند که در مباحث روانشناختی، از آن به یادگیری مشاهده‌ای[17] تعبیر می‌شود. آلبرت بندورا، [18] یکی از روان‌شناسان مطرح در حوزه روان‌شناسی یادگیری بر این باور است که مهم‌ترین نوع یادگیری، یادگیری مشاهده‌ای است. یادگیری مشاهده‌ای، فرایندِ یادگیری از طریق نگاه ‌کردن به دیگران، حفظ اطلاعات، و سپس تکرار رفتارهای مشاهده شده است.[19]

یکی دیگر از فواید صله‌رحم، آن است که فرزندان در یک فضای عملی، می‌توانند با تمرین مهارت‌هایی که از والدین خودآموخته‌اند، رفتارهای خود را به معرض نمایش گذارند و والدین با دیدن رفتارها، نقاط قوت و ضعف رفتارهای اجتماعی ایشان را کشف کرده و در یک فضای مناسب پیرامون آن با فرزند خود گفتگو کنند. در اصل دیدار با نزدیکان و خویشاوندان، فضای خوبی برای تجربه رفتارهای اجتماعی و کشف آثار و فواید رفتارهای بهنجار و نابهنجار اجتماعی است.

3. تقویت رفتارهای مثبت اجتماعی

از نگاه اسلام، تنبیه بدنی امر ناپسند شمرده می‌شود. خانواده‌اى از دست فرزند شرورشان كلافه شده بودند. بی‌ادبی فرزند خردسال، پدر و همه اهل منزل را رنج می‌داد. بيرون از منزل نيز كسى از آزار و اذيت او آسايش نداشت. پدر نيز هر بار او را به باد كتك می‌‌گرفت، به اميد اينكه بر اثر تنبيه، دست از كارهاى زشت بردارد؛ اما فایده‌ای نداشت. روزى دست فرزند خود را گرفت و نفس‌زنان، نزد امام کاظم(ع) آورد و از وى شكايت كرد. حضرت نگاهى به آن مرد كرد و خواست راه و روش تربيت كردن را به او بياموزد. فرمود: «لَا تَضْرِبْهُ وَ اهْجُرْهُ‏ وَ لَا تُطِل‏؛[20] او را نزن، بلکه با او قهر کن، اما خیلی طول نکشد».

در مباحث روان‌شناختی، یکی از اموری که می‌‌‌تواند به افزایش و یا نهادینه شدن رفتارهای مثبت گردد، تقویت مثبت است. هر گاه بعد از بروز یک رفتار، محرکى را وارد محیط کنیم و آن محرک احتمال بروز آن رفتار را افزایش دهد یا سبب بقاى آن شود، به چنین محرکى «تقویت‌کننده مثبت»[21] می‌گویند. برای مثال اگر بعد از رفتارهای خوب اجتماعی فرزندان، به ایشان هدیه‌ای داده شود که مورد علاقه ایشان است، می‌تواند موجب تقویت و یا افزایش آن رفتار بهنجار گردد. [22]

امام خمینی; در استفاده از راهکار تربیتی تشویق، از شیوه‌هایی همچون تشویق زبانی، خرید یک هدیه کوچک، نوازش کردن و بوسیدن فرزندان یا نوه های خود و ... استفاده می‌نمود. یکی از نوه‌های امام; نقل می‌کند: «من هر موقع پیش امام می‌رفتم، مرا تشویق به نماز می‌کرد. یادم می‌آید که وقتی 5 ساله بودم، وارد اتاق آقا شدم، دیدم دارد نماز می‌خواند، من هم پشت سر ایشان نماز خواندم. پس از نماز، امام چند کتاب به من جایزه دادند». [23]

[1]. سید محمدحسین طباطبایی، روابط اجتماعی در اسلام، ص20؛ سعید اسماعيل علی و محمد جواد رضا، مكتب‌ها و گرايش‌های تربيتی در تمدن اسلامی، ترجمه بهروز رفيعی، ص 157 و 158.

[2]. عبدالله جوادی آملی، جامعه در قرآن، ص 24.

[3]. برخی گونه‌های تربیت عبارتند از: تربیت دینی، تربیت اخلاقی، تربیت عبادی، تربیت فلسفی، تربیت جنسی، تربیت بدنی، تربیت عقلانی، تربیت سیاسی، تربیت اقتصادی، تربیت عرفانی.

[4]. حسین بستان، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، ص 130.

[5]. محسن ایمانی، «تربیت اجتماعی»، فصلنامه تربیت، شمارۀ ششم، ص 31.

[6]. قاسم ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، ص 582.

[7]. امروزه نهادهایی همچون نهاد آموزش که یکی از متولیان آن، مدارس می باشند نیز سعی بر آن دارند که به اجرای این امر اقدام کنند، ولی با وجود آنکه مدرسه یک مکان اجتماعی است و می‌توان زیست اجتماعی خوبی را در آن تجربه کرد، باز نمی‌تواند جایگزین نهاد خانواده بوده و نقش‌های او را در تربیت اجتماعی ایفا کند.

[8]. طور: 21.

5. محمد بن یعقوب كلينی، الكافی، ج‏6، ص 48.

[10]. مصلح‌الدین عبدالله سعدی شیرازی، کلیات سعدی، بوستان، باب هفتم، بخش 23.

[11]. حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 2، ص 625.

[12]. محمد بن حسن حر عاملی، وسائل ‏الشیعه، ج 21، ص 486.

[13]. محمد بن علی صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 492.

[14]. عباس قمی، سفینه البحار، ج 6، ص 666.

[15]. محمدحسین رحیمیان، در سایه آفتاب: یادها و یادداشت‌هایی از زندگی امام خمینی;، ص 194.

[16]. محمد بن یعقوب كلينی، الكافی، ج ‏2، ص 160.

[17]. Observationa* *earning

[18]. A*bert Bandura

[19]. حسین زارع، روانشناسی یادگیری، ص 143.

[20]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار ج  110، ص 99.

[21]. Positive Reinforcement

[22]. گی آر، لفرانسوا، نظریه‌های یادگیری انسان، ص 105.

[23]. معصومه عبدالحسینی، «سیره رفتاری بزرگان با فرزندان»، مجله طوبی، فروردین 1385، شماره 4 .

فهرست منابع

کتب

اسماعيل علی، سعيد و محمد جواد رضا، مکتب‌های و گرایش‌های تربيتی در تمدن اسلامی، ترجمه ‌بهروز رفيعی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384ش.
بستان، حسین، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1398ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل ‏الشیعه، قم: مؤسسه آل‌البیت:، 1409 ق.
جوادی آملی، عبدالله، جامعه در قرآن، قم: نشر اسراء، 1389.
رحیمیان، محمدحسین، در سایه آفتاب: یادها و یادداشت‌هایی از زندگی امام خمینی;، تهران: نشر سوره مهر، 1388ش.
زارع، حسین، روان‌شناسی یادگیری، تهران: انتشارات پیام‌نور، 1386ش.
سعدی شیرازی، مصلح‌الدین عبدالله، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر، 1394ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، روابط اجتماعی در اسلام، ترجمه محمد جواد حجتی کرمانی، تهران: انتشارات بعثت، 1360 ش.
قمی، عباس، سفینه البحار، قم: انتشارات اسوه، 1414 ق.
كلينی، محمد بن يعقوب؛ الكافی، تهران: نشراسلاميه، 1362ش.
لفرانسوا، گی آر، نظریه‌های یادگیری انسان‌ها؛ ترجمه یحیی سید محمدی؛ تهران: نشر روان، 1392ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1403 ق.
مقالات

ایمانی، محسن، «تربیت اجتماعی»، فصلنامه تربیت، سال سوم، 1366.
عبدالحسینی معصومه، «سیره رفتاری بزرگان با فرزندان»، مجله طوبی، فروردین 1385،شمار
* سطح 4 حوزه علمیه قم؛ کارشناس ارشد مشاوره و روان‌شناسی.