عوامل حسرت در قرآن
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ|فصلنامه ره توشه ماه مبارک رمضان 1444، عوامل حسرت در قرآن.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
نگارنده: حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا انصاری*
مقدمه
یکی از موضوعات قرآنی قابل تحقیق، مسئله «حسرت» در روز قیامت است؛ چنانکه در آیات روز قیامت را «یوم الحسرة» و روز افسوس و حسرت خوردن نامیده‌اند. این نامگذاری از این‌روست که برخی در روز قیامت می‌گویند: ای کاش آیات الهی را تکذیب نمی‌کردیم! ای کاش از خدا و پیامبر اطاعت می‌کردیم! ای کاش مرگ ما به تأخیر بیفتد! البته در قرآن از قیامت با نام‌ها و عناوین مختلفی یاد شده است؛ برای مثال از آن جهت که اولین و آخرین انسان‌ها در قیامت جمع می‌شود، این روز «روز حشر» یا «روز جمع» خوانده شده است و از آن جهت که در قیامت حقایق روشن می‌شوند، «یوم تبلی السرائر» است و بدان جهت که انسان‌ها در حسرت فرو می‌روند و احساس غبن می‌کنند، «یوم الحسره» یا «یوم التغابن» نامیده می‌شود. نوشتار پیش‌رو عوامل و زمینه‌های حسرت را با رویکردی قرآنی بررسی می‌کند. این مهم در محور‌های زیر ارائه شده است.
مفهوم حسرت
حسرت به معنای «افسوس»، «تأسف و غصه خوردن بر چيزی» و «پشيمانى از چیزی است» كه از دست رفته است. مفهوم حسرت ۹ بار و واژۀ «وَیل» ۸ بار و واژه «لَیتَ» ۱۰ بار در قرآن آمده است؛ از جمله می‌توان به آيه 56 سوره زمر اشاره كرد كه كافران در روز قيامت از كوتاهی خود در دنيا و به مسخره گرفتن آيات و نرسيدن به مقام پرهيزگاران و نيكوكاران می‌گويند: «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ في جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرينَ». واژگانی همچون «يا ويلتی» و جملاتی همانند «لو اطاعونا» و «ماقتلوا» نيز در فرهنگ قرآنی برای بيان اين معنا به كار رفته است.
حسرت همگانی
در روز قیامت همگان بر گذشته خود حسرت می‌خورند. از نظر امام خمینی، قیامت روزی است که صور اعمال و صحیفه افعال انسان را در عالم به دست او بدهند و بگویند خود حساب خود را ملاحظه کن. آن روز جز حسرت و ندامت و بیچارگی و بدبختی و خجالت و شرمساری چیزی نصیب انسان نمی‌شود؛ حسرت و ندامتی که در این عالم شبیه ندارد و خجالت و شرمساری که نظیرش را تصور نمی‌توان کرد. بر این اساس همه انسان‌ها در «یوم الحسره» حسرت می‌خورند، اما حسرت مؤمنان این است که چرا از فرصت‌ها بیشتر استفاده نکردند و ره‌توشه بیشتری را نیندوخته‌اند و بدکاران نیز حسرت می‌خورند که چرا گناه کرده‌اند. از نظر آیت‌الله وحید خراسانی نیز «آفت حسرت آن روز، این است که بدها در این حسرت هستند که چرا خوب نشدیم و خوب‌ها در این حسرت که چرا خوب‌تر نشدیم ...». فخررازی معتقد است: «تنها بدان هستند كه گرفتار حسرت مى‌شوند و براى اهل بهشت حسرتى نيست؛ چرا كه در آنجا هيچ غم و اندوهى نمى‌تواند وجود داشته باشد»، اما اين غم و حسرت، نوعى كمال است و مايه ناراحتى و عذاب روحى نيست؛ بنابراين در قیامت همه مردم، حتی انسان‌های خوشبخت و اهل‌بهشت احساس غبن می‌کنند، مگر اندکی از انسان‌ها. از مرحوم آیت‌الله بهجت نقل شده است که بعد از رحلت مرحوم قاضی، کسی ایشان را در خواب دید و سؤال کرد: «چه عملی در آخرت مهم‌تر است؟». فرمود: «زیارت عاشورا و من پشیمانم که چرا روزی یک‌بار زیارت عاشورا را قرائت کردم و دو بار نخواندم».
عوامل حسرت
برای حسرت در قیامت عوامل متعددی بیان شده است که در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
1.عدم اطاعت از خدا و رسول(صلی الله علیه و آله)
یکی از عوامل حسرت در قیامت، عدم اطاعت از خداوند و رسول(صلی الله علیه و آله) است. بر این اساس اطاعت نکردن کافران از خدا و رسول(صلی الله علیه و آله)، مایه حسرت آنان در قیامت می‌شود؛ چنانکه خداوند می‌فرماید: «... يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولاَ؛ در آن روز كه صورت‌هاى آنان در آتش (دوزخ) دگرگون خواهد شد، (از كار خويش پشيمان مى‌شوند و) مى‌گويند: اى كاش خدا و پيامبر را اطاعت كرده بوديم». خداوند در آیات 54 به بعد سوره زمر نیز به مردم دستور داده است که توبه کنند و آثار اعمال گذشته را از بین ببرند، سپس در آیه 56 فرموده است: «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ في جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرينَ؛ (این دستورها به خاطر آن داده شد که) مبادا کسى روز قیامت بگوید: افسوس بر من از کوتاهى‌هایى که در اطاعت فرمان خدا کردم و آیات و رسولان او را به سخریه گرفتم». «جنب اللَّه» در آیه، عام است و شامل فرمان خدا، اطاعت او، قرب او و کتب آسمانى نازل شده از سوی او می‌شود. به این ترتیب گنهکاران نسبت به تمام کوتاهى‌هایى که در برابر خداوند داشتند، اظهار حسرت مى‌کنند و براى انجام دادن تکالیفِ ترک شده خود مانند نماز، روزه، حج و ...، از خداوند درخواست می‌کنند تا به دنیا برگردند. کسانی نیز که به حجاب اسلامی بی‌توجهی می‌کنند، افرادی که به حقوق دیگران احترام نمی‌گذارند و حق‌الناس و حق‌الله را رعایت نمی‌کنند...، همگی از افرادی هستند که در روز قیامت ندای حسرت سر می‌دهند و می‌گویند: «ای کاش باز می‌گشتیم و آیات خدا را تکذیب نمی‌کردیم و از مؤمنان می‌شدیم»، «ای کاش خداوند را فرمان می‌بردیم و پیامبر را اطاعت می‌کردیم»؛ ولی این افسوس و حسرت فایده‌‌ای ندارد.
2. عدم توجه به شئونات قرآن
یکی از عوامل مهم حسرت در قیامت، عدم استمرار تلاوت قرآن است. حافظ قرآنی که بر تلاوت مداومت نکند، روز قیامت حسرت می‌خورد: «بر کسى که قرآن را حفظ کرده است، سزاوار است بر تلاوتش مداومت داشته باشد و آن را فراموش نکند تا مبادا از این راه روز قیامت، تأسف و حسرت گریبانگیرش شود». اگر چه در روایات از عدم استمرار تلاوت قرآن به عنوان عامل حسرت یاد شده است، اما عدم یادگیری مفاهیم قرآن و عدم عمل به آموزه‌های آن نیز می‌تواند از عوامل حسرت در قیامت باشد؛ چنانکه پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) خطاب به معاذ بن جبل فرمود:
إِنْ أَرَدْتُمْ عَيْشَ السُّعَدَاءِ وَ مَوْتَ الشُّهَدَاءِ وَ النَّجَاةَ يَوْمَ الْحَسْرَةِ وَ الظَّلَلَ يَوْمَ الْحَرُورِ وَ الْهُدَى يَوْمَ الضَّلَالَةِ فَادْرُسُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ كَلَامُ الرَّحْمَنِ وَ حِرْزٌ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ رُجْحَانٌ فِي الْمِيزَانِ؛ اگر زندگى نيک‌بختان و مُردن شهيدان و نجات در روز حسرت و داشتن سايه در روز سوزان و هدايت در روز گمراهى را مى‌خواهيد، قرآن را ياد بگيريد؛ زيرا قرآن، سخن خداوند مهربان و مايه حفظ از شيطان و سنگينى ترازو[ى اعمال] است.
از همین روست که عالمان دینی تأسف می‌خوردند؛ زیرا یک عمر به علوم دیگر پرداخته و ازآموزه‌ها و معارف بلند و عمیق قرآن فاصله گرفته‌اند؛ چنانکه ملاصدرا گفته است:
بسیار به مطالعه كتب حكما پرداختم تا آنجا كه گمان كردم كسى هستم، ولى همین كه كمى بصیرتم باز شد؛ خودم را از علوم واقعى خالى دیدم. در آخر عمر به فكر افتادم كه به سراغ تدبر در قرآن و روایات محمد و آل‌محمد بروم. من یقین كردم كه كارم بى‌اساس بوده است؛ زیرا در طول عمرم به جاى نور، در سایه ایستاده بودم. از غصه جانم آتش گرفت و قلبم شعله كشید تا رحمت الهى دستم را گرفت و مرا به اسرار قرآن آشنا كرد و شروع به تفسیر و تدبر در قرآن كردم. درِ خانه وحى را كوبیدم، در باز شد و پرده‌ها كنار رفت و دیدم فرشتگان به من مى‌گویند: «سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدينَ؛ سلام بر شما! گوارا باد این نعمت‌ها برایتان، داخل بهشت شوید و جاودانه در آن بمانید». من كه اكنون دست به نوشتن اسرار قرآن زده‌ام، اقرار مى‌كنم كه قرآن، دریاى عمیقى است كه جز با لطف الهى امكان ورود در آن نیست؛ ولى چه كنم عمرم رفت، بدنم ناتوان، قلبم شكسته، سرمایه‌ام كم، ابزار كارم ناقص و روحم كوچك است.
امام خمینى نیز فرموده است:
اينجانب از روى جِد، نه تعارف معمولى می‌گويم از عمر به باد رفته خود در راه اشتباه و جهالت تأسف دارم و شما اى فرزندان برومند اسلام! حوزه‌ها و دانشگاه‌ها را از توجه به شئونات قرآن و ابعاد بسيار مختلف آن بيدار كنيد. تدريس قرآن در هر رشته‌اى از آن را مَحطّ نظر و مقصد اعلاى خود قرار دهيد. مبادا خداى ناخواسته در آخر عمر كه ضعف پيرى بر شما هجوم كرد، از كرده‌ها پشيمان و تأسف بر ايام جوانى بخوريد؛ همچون نويسنده ... .
3. ضایع کردن عمر
یکی از سرمایه‌های مهم آدمی، «سرمایه عمر» است. ضایع کردن این سرمایه مهم، از مهم‌ترین عوامل حسرت در قیامت به شمار می‌رود: «وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ؛ سوگند به عصر که انسان در زیان‌کارى است و سرمایه عمرش رو به تباهى می‌رود». امام كاظم(علیه السلام) فرموده است: «إِنَ اللَّهَ لَیُبْغِضُ الْعَبْدَ الْفَارِغ؛ اگر كسی از فرصتی استفاده نكند و عمرش را به بطالت بگذراند، مورد غضب خداست». از این‌رو استفاده از فرصت، یکی از ارکان موفقیت انسان در دنیا و آخرت به شمار می‌رود؛ چرا که از طرفی محدوده عمر انسانی کوتاه و بی‌تکرار است و از طرف دیگر رسیدن به سعادت بدون در نظر گرفتن آن میسر نیست. بنابراین مؤمن باید از اوقات مخصوصی همچون ایام جوانی، اوقات سحر، اوقات خاص دعا و شب‌های قدر استفاده کند.
هر دم از عمر، می‌رود نفسی
چون نگه می‌کنم، نماند بسی
ای که پنجاه رفت و در خوابی
مگر این پنج روز، دریابی
خجل آن کس که رفت و کار نساخت
کوس رحلت زدند و بار نساخت
سعدیا دی رفت و فردا همچنان موجود نیست
در میان این و آن فرصت شمار امروز را
خداوند شرح حال مشرکان را چنین توصیف کرده است: «حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فیما تَرَكْتُ كَلاَّ إِنَّ‌ها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُ‌ها...؛ (آن‌ها همچنان به راه غلط خود ادامه مى‌دهند) تا زمانى كه مرگ یكى از آنان فرا رسد، مى‌گوید: پروردگار من! مرا بازگردانید! شاید در آنچه ترک كردم (و كوتاهى نمودم) عمل صالحى انجام دهم، (ولى به او مى‌گویند:) چنین نیست! این سخنى است كه او به زبان مى‌گوید».
بر این اساس آگاهی از ارزش وقت و غیرقابل بازگشت بودن آن، نقش قابل توجهی در بهره‌گیری از فرصت‌ها دارد؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) فرموده است: «عمر تو همان لحظه‌ای است که در آن قرار داری. گذشته، گذشت و آینده هم (معلوم نیست تو باشی)؛ پس فرصت را میان دو فقدان دریاب». از آنجایی که دنیا محل کار و عمل است، ضرورت بهره‌برداری هر چه بیشتر از عمر مشخص می‌شود؛ از همین‌روست که امام علی(علیه السلام) فرموده است: «فَإِنَّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ إِنَّ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَلَ». انسان باید با تیزبینی با خودش قرار بگذارد که برخلاف خواست خدا عمل نکند و بداند که از سرمایه زندگی به اندازه باقی‌مانده عمر ـ که پایانش هم مشخص نیست ـ چیز دیگری ندارد، در حال حاضر نیز خدا با لطفش به او مهلت زندگی داده است و می‌توان به وسیله آن گوهر گرانبهایی را به دست آورد که اگر این فرصت از دست برود، جز حسرت و ندامت چیزی حاصل نمی‌شود.
4. ظلم
یکی از عوامل حسرت، ظلم است. ظلم انواعی دارد که آن را به یک اعتبار می‌توان به «ظلم بر خود»، «ظلم به خدا» و«ظلم به دیگران» تقسیم کرد. در منطق قرآن کسى که با انجام گناهان و دوری از خداوند، خود را از نعمت‌هاى ویژه الهى در دنیا و آخرت محروم کند؛ بر نفس خویش ستم کرده است: «وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لكِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ؛ خداوند به آن‌ها ستم نکرد، ولی آنان به خویشتن ستم می‌نمودند». به تعبیر صائب تبریزی:
چرا ز غیر شکایت کنم که همچو حباب
همیشه خانه خراب هوای خویشتنم
ستم بر خداوند نیز بزرگ‌ترین ظلم است. قرآن بعد از معرفى لقمان(علیه السلام) مى‌فرماید: «يا بُنَیَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ؛ (به خاطر بياور) هنگامى را كه لقمان به فرزندش ـ در حالى كه او را موعظه مى‌كرد ـ گفت: پسرم! چيزى را همتاى خدا قرار مده كه شرک، ظلم بزرگى است». چه ظلمى از این بالاتر که موجود بى‌ارزشى را همتاى خدا قرار دهند؟!
بد‌ترین ظلم از نگاهی دیگر، ظلمی است که در عرصه اجتماعی و سیاسی نمود پیدا می‌کند؛ یعنی انسان‌ها نسبت به دیگران و حاکمان به افراد جامعه ستم می‌نماید. بر این اساس از نگاه قرآن کریم بین ظلم و حسرت قیامت، رابطه نزدیکی وجود دارد. قرآن صحنه رستاخیز ستمگران را این‌گونه ترسیم می‌کند:
أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ یَوْمَ یَأْتُونَنا لكِنِ الظَّالِمُونَ الْیَوْمَ فی ضَلالٍ مُبینٍ وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا یُؤْمِنُونَ؛ در آن روز كه نزد ما مى‌آیند، چه گوش‌هاى شنوا و چه چشم‌هاى بینایى پیدا مى‌كنند، ولى این ستمگران امروز در گمراهى آشكارند. آنان را از روز حسرت [روز رستاخیز كه براى همه مایه تأسف است] بترسان؛ در آن هنگام كه همه چیز پایان مى‌یابد و آن‌ها در غفلتند و ایمان نمى‌آورند.
«روشن است كه در نشئه آخرت پرده‌ها از برابر چشم‌ها كنار مى‌رود و گوش‌ها شنوا مى‌شود؛ چرا كه آثار حق در آنجا به مراتب از عالم دنيا آشكارتر است. اصولاً مشاهده آن دادگاه و آثار اعمال، خواب غفلت را از چشم و گوش انسان مى‌برد و حتى كوردلان آگاه و دانا مى‌شوند؛ ولى چه سود كه اين بيدارى و آگاهى به حال آن‌ها مفيد نيست». در آیات دیگری نیز بر حسرت ظالمان در روز قیامت اشاره شده است: «فَوَیْلٌ لِلَّذینَ ظَلَمُوا مِنْ عَذابِ یَوْمٍ أَلیمٍ؛ واى بر كسانى كه ستم كردند از عذاب روزى دردناك». امام علی(علیه السلام) درباره آه مظلوم فرموده است: «یَوْمُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظَّالِمِ أَشَدُّ مِنْ یَوْمِ الظَّالِمِ عَلَى الْمَظْلُوم؛ روز انتقام مظلوم از ظالم، شدیدتر از روز ستم كردن ظالم بر مظلوم است».
5. اموال
امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه «كَذلِكَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِم» فرموده است:
این آیه درباره كسانى است كه اموال خود را بیكار میگذارند و از انفاق آن در راه اطاعت خدا دریغ و بخل می‌ورزند و در آخر می‌میرند و آن را براى كسانى باقى میگذارند كه آن اموال موروثى را در راه اطاعت خدا و یا معصیت او خرج مى‌كنند، صاحب مال از اینکه در قیامت می‌‌بیند مال او ترازوی اعمال فرد دیگرى را سنگین كرده است، حسرت می‌خورد با اینكه مال متعلق به او بوده است؛ اما اگر در راه معصیت خدا صرفش كند، صاحبش وقتی می‌‌بیند مال او ورثه را در نافرمانى خدا تقویت كرده است، باز حسرت می‌خورد.
امام علی(علیه السلام) از این نوع حسرت به عنوان حسرت «اعظم» یاد کرده و فرموده است:
إِنَ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَسْرَةُ رَجُلٍ كَسَبَ مَالًا فِی غَیْرِ طَاعَةِ اللَّهِ فَوَرَّثَهُ رَجُلًا فَأَنْفَقَهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ وَ دَخَلَ الْأَوَّلُ بِهِ النَّارَ؛ از اعظم حسرت‌ها در قیامت، حسرت کسی است که مالی نامشروع به دست آورده و آن را برای دیگری به ارث گذاشته است. شخص بعدی آن مال را در راه خدای متعال خرج می‌کند و فرد اولی به جهنم می‌رود و دومی به بهشت.
این حسرت بسیار بزرگی است؛ مانند آنکه انسان مال خمس نداده را برای ورثه بگذارد و آن‌ها از این مسئله بی‌خبرند و آن مال را در راه خیر خرج می‌کنند.
همچنین کسانی که اموال خود را در راه باطل هزینه می‌کنند، فردای قیامت دچار حسرت خواهند شد:
إِنَّ الَّذِینَ كَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَسَیُنْفِقُونَ‌ها ثُمَّ تَكُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُون؛ آن‌ها که کافر شدند، اموالشان را برای بازداشتن (مردم) از راه خدا خرج می‌کنند؛ آنان این اموال را (که برای به دست آوردنش زحمت کشیده‌اند، در این راه) مصرف می‌کنند؛ اما مایه حسرت و اندوهشان خواهد شد و سپس شکست خواهند خورد و (در جهان دیگر) کافران همگی به سوی دوزخ گردآوری خواهند شد.
برخی مسلمانان نیز ممکن است اموال خود را در راه باطل و گناه مصرف کنند که یقیناً عمل آن‌ها موجب حسرت در قیامت خواهد شد؛ برای مثال خرید چیزهای حرام، هزینه برای سفرهای حرام و ... .
فهرست منابع
کتب
1. ابن‌فارس، احمد، معجم مقاييس اللغة، چاپ اول، قم: مكتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
2. ابن‌فهد حلى، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، تحقیق و مصحح: احمد موحدى قمى، بی‌جا: دار الکتب الاسلامی، 1407ق.
3. آلوسى، محمود بن عبدالله، روح‌المعانى فى تفسير القرآن العظيم، تحقيق: على عبدالبارى عطية، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلميه، 1415ق.
4. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق: مصطفی داریتی، قم: دفتر تبلیغات، 1366ش.
5. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، تصحیح: مؤسسة آل‌البيت، چاپ اول، قم: مؤسسة آل‌البيت، 1409ق.
6. راغب اصفهانى، محمد بن حسین، مفردات ألفاظ القرآن، چاپ اول، بيروت: دار الشامية، 1412ق.
7. طباطبایی، سید محمدحسین، الميزان فی تفسير القرآن، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.
8. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فی تفسير القرآن، تصحیح: فضل‌الله يزدى طباطبايى، چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو، 1372ش.
9. طيب، سيد عبدالحسين، اطيب البيان فی تفسير القرآن، چاپ دوم، تهران: انتشارات اسلام، 1378ش.
10. فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، بیروت: دار احياء التراث العربى، 1420ق.
11. فيض كاشانى، ملا محسن، تفسير الصافى، تحقيق: حسين اعلمى، چاپ دوم، تهران: انتشارات الصدر، 1415ق.
12. قرائتى، محسن، تفسير نور، چاپ اول، تهران: مركز فرهنگى درس‌هايى از قرآن، 1388ش.
13. کلینی، محمد بن يعقوب، الكافی، تصحیح: علی‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، چاپ چهارم، تهران: دار الكتب الإسلامية، 1407ق.
14. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح: جمعى از محققان، چاپ دوم، بيروت: دار إحياء التراث العربی، 1403ق.
15. مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، چاپ دهم، تهران: دار الكتب الإسلامية، 1371ش.
16. موسوی خمینی، سید روح‌الله، آداب الصلاة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸ش.
17. شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
18. موسوى سبزوارى، سيد عبدالاعلى، مواهب الرحمان فی تفسير القرآن، چاپ دوم، بيروت: مؤسسه اهل‌بيت، 1409ق.
19. هاشمى رفسنجانى، اکبر، فرهنگ قرآن، چاپ دوم، قم: بوستان كتاب، 1383ش.
سایت‌ها
1. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، «اقرار بزرگان به مهجوریت قرآن»، 03/08/1395، کد خبر: 100470.
2. خبرگزاری رسمی حوزه، «چه کسانی در روز قیامت حسرت می‌خورند؟»، 15/02/1399، کد خبر: 897668.
3. وب‌سایت بلاغ، «چرا انسان‌های خوب در قیامت حسرت می‌خورند»، 12/03/1394، کد مطلب: 2899.
افزودن دیدگاه جدید